Polskie miesiące

https://polskiemiesiace.ipn.gov.pl/mie/wszystkie-wydarzenia/czerwiec-1989/wstep/117912,Wstep.html
29.03.2024, 10:32

Wstęp

Na przełomie 1944 i 1945 roku Europa Środkowo-Wschodnia znalazła się w sowieckiej strefie wpływów. Fakt ten został milcząco zaakceptowany przez mocarstwa zachodnie w trakcie konferencji w Jałcie w lutym 1945.

Po zakończeniu II wojny światowej w Europie w maju 1945 r. głównym zwycięzcą okazał się Stalin. W efekcie wojny znacząco powiększyło się terytorium Związku Sowieckiego. Do ZSRS wcielono okupowane Litwę, Łotwę i Estonię, przyłączono fińską Karelię, blisko połowę przedwojennego terytorium Polski, czechosłowacką Ruś Zakarpacką i rumuńską Besarabię. Tereny te poddano błyskawicznej sowietyzacji i unifikacji z resztą państwa, przełamując opór miejscowej ludności.

Proces sowietyzacji i instalacji systemu komunistycznego czekał też państwa Europy Środkowo-Wschodniej, które, zachowując formalną niezależność, poddane zostały bezpośredniej kontroli Moskwy. We wszystkich tych państwach przez pewien czas zachowywano pozory demokracji, stopniowo eliminując kolejnych rywali miejscowych partii komunistycznych. Proces ten zakończył się wraz z przejęciem pełni władzy przez komunistów w Czechosłowacji, co dokonało się w lutym 1948 r. Mieszkańcy Europy Środkowo-Wschodniej próbowali się przeciwstawiać temu procesowi. Przez krótki czas istniały legalne partie opozycyjne, systematycznie rozbijane przez represje i działającą od wewnątrz agenturę. W niektórych państwach (zwłaszcza w Polsce) działało podziemie zbrojne. Silny był wreszcie spontaniczny opór społeczeństwa, wyrażany m.in. przez strajki i demonstracje. Wszystkie te przejawy oporu zostały jednak brutalnie spacyfikowane.

Okres instalacji systemu komunistycznego i następujący po nim okres stalinizmu należały do najtrudniejszych w powojennych dziejach tej części Europy. Oznaczał on czas masowego terroru, który pociągnął za sobą tysiące ofiar, powszechnej kłamliwej propagandy i indoktrynacji, zniszczenie tradycyjnych struktur społecznych. W gospodarce zlikwidowano większość własności prywatnej, wprowadzono centralne planowanie, rozpoczęto forsowną industrializację, na wsi proklamowano kolektywizację. Po rozprawieniu się z opozycją przyszedł czas na walkę z Kościołami różnych wyznań, pacyfikację życia kulturalnego i naukowego, które poddano ideologicznej presji. Partia komunistyczna roztoczyła pełną kontrolę nad wszystkimi aspektami życia społecznego, w czym głównym narzędziem był budzący grozę wszechwładny aparat bezpieczeństwa. Mimo procesu destalinizacji, jaki nastąpił po 1956 r., natura systemu pozostała niezmienna. Z czasem dla utrzymania władzy nie były już potrzebne masowe represje, wystarczał powszechny strach i kontrola nad społeczeństwem.

Narody Europy Środkowo-Wschodniej kilkakrotnie próbowały zrzucić komunistyczne jarzmo. 17 VI 1953 r. wybuchło powstanie ludowe w Niemieckiej Republice Demokratycznej. Zostało ono stłumione przez Armię Sowiecką. 28 VI 1956 r. czołgi stłumiły powstanie robotników w Poznaniu. 23 października tego roku wybuchła rewolucja na Węgrzech. Nadzieje na odzyskanie niepodległości i wolności stłumiła interwencja wojsk sowieckich, zginęło blisko 3 tysiące Węgrów. W kolejnych latach trwały masowe represje. W 1968 r. marzenie o możliwości reformy systemu porwało społeczeństwo Czechosłowacji. I tym razem reakcją Moskwy była interwencja wojskowa. 21 VIII 1968 r. CSRS najechały armie państw Układu Warszawskiego. Mimo powszechnego pokojowego oporu Czechów i Słowaków, wkrótce rozpoczął się proces „normalizacji”, a więc odbudowy komunistycznej dyktatury. Osią sowieckiej polityki stała się „doktryna Breżniewa”, zakładająca możliwość interwencji zbrojnej w każdym z państw bloku wschodniego, w którym zagrożony byłby system komunistyczny.

Swój sprzeciw wobec komunizmu kilkakrotnie wyrażali także Polacy. Obok wspomnianego wyżej powstania w Poznaniu, jesienią 1956 r. doszło do masowych protestów z żądaniem uniezależnienia od Związku Sowieckiego i przywrócenia demokracji. W 1968 r. zbuntowali się studenci, a w 1970 i 1976 – robotnicy. Dopiero jednak strajki z sierpnia 1980 r. skłoniły komunistyczne władze do kapitulacji i zaakceptowania żądania powołania niezależnych związków zawodowych.

Powstanie „Solidarności” oznaczało początek najgłębszego i, jak się później okazało, ostatecznego kryzysu systemu komunistycznego. Mimo iż 13 XII 1981 r. wprowadzono w Polsce stan wojenny, jego konsekwencje były już nieodwracalne. Tym razem, mimo masowych represji, nie udało się spacyfikować oporu, powstało silne podziemie.

Kryzys w Polsce wpłynął także na reorientację polityki sowieckiej. Już w 1981 r. zaczęto stopniowo godzić się z myślą, iż ceną, jaką przyjdzie zapłacić za ocalenie Związku Sowieckiego może być zgoda na przemiany w Europie Środkowo-Wschodniej. Doktryna Breżniewa odchodziła do historii. Związek Sowiecki pogrążał się w kryzysie gospodarczym, coraz większe koszty gospodarcze i polityczne przynosił udział w wojnie w Afganistanie. Przegrano wyścig zbrojeń z USA. W 1985 r. funkcję sekretarza generalnego Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Związku Sowieckiego objął Michaił Gorbaczow. Proklamował on politykę pierestrojki (przebudowy) i głasnosti (jawności), stopniowo zwiększając zakres swobód. Co więcej, Gorbaczow już w 1985 r. dał liderom innych państw komunistycznych wolną rękę w reformowaniu systemu. Początkowo z możliwości tej skorzystano głównie w Polsce i na Węgrzech.

W 1988 r. w wielu państwach bloku sowieckiego ożywiła się działalność ugrupowań opozycyjnych, powstawały nowe organizacje, dochodziło do demonstracji i strajków. Ruchy niepodległościowe rodziły się także w Związku Sowieckim, zwłaszcza na Litwie, Łotwie, Ukrainie, w Estonii i Gruzji. Po letniej fali strajków w Polsce zapowiedziano rozmowy okrągłego stołu z umiarkowaną częścią opozycji.

Negocjacje zakończyły się podpisaniem porozumienia, w wyniku którego 4 VI 1989 r. doszło do częściowo wolnych wyborów. Społeczeństwo potraktowało je jak plebiscyt, jednoznacznie odrzucając system komunistyczny. Wkrótce doszło do dalszych zmian, w sierpniu pierwszym niekomunistycznym premierem został Tadeusz Mazowiecki.

Wydarzenia w Polsce zapoczątkowały proces upadku systemu komunistycznego w całej Europie Środkowo-Wschodniej. Jeszcze w czerwcu rozpoczęły się negocjacje między władzą a opozycją na Węgrzech, zniesienie umocnień na granicy z Austrią zapoczątkowało koniec „żelaznej kurtyny”. 23 VIII 1989 r., w pięćdziesiątą rocznicę podpisania paktu Ribbentrop-Mołotow, setki tysięcy Estończyków, Litwinów i Łotyszy utworzyło żywy łańcuch, manifestując swoją wolę odzyskania niepodległości. W październiku wybuchła „pokojowa rewolucja” w NRD, 9 listopada runął mur berliński. Wkrótce potem rozpoczęła się „aksamitna rewolucja” w Czechosłowacji, a także reformy w Bułgarii. Pod koniec grudnia obalono dyktaturę Ceauşescu w Rumunii, zwycięstwo rewolucji okupiono jednak ponad tysiącem zabitych.

W 1990 r. w większości państw Europy Środkowo-Wschodniej odbyły się wolne wybory. Litwa, Łotwa i Estonia proklamowały niepodległość, którą w początkach 1991 r. próbowano zdusić siłą. Był to już jednak koniec Związku Sowieckiego. Po nieudanym puczu sił konserwatywnych w sierpniu 1991 r., przywódcy Rosji, Ukrainy i Białorusi proklamowali pod koniec roku rozwiązanie ZSRS. W tym samym roku upadła w Albanii ostatnia komunistyczna dyktatura w Europie. Rozwiązano Układ Warszawski i Radę Wzajemnej Pomocy Gospodarczej.

Cieniem na tych wydarzeniach położył się rozwój sytuacji w Chinach. 4 VI 1989 r., w tym samym dniu, w którym Polacy zadecydowali o odrzuceniu komunizmu, wojsko dokonało masakry studentów na placu Tiananmen w Pekinie. Zginęły tysiące osób, wielu uczestników wydarzeń do dziś pozostaje w więzieniach. Chińscy komuniści uniknęli reform politycznych i społecznych, stawiając jedynie na przemiany gospodarcze. Mimo kłopotów wywołanych rozpadem ZSRS, przetrwały także komunistyczne dyktatury w Korei Północnej i na Kubie. Również mieszkańcy niektórych państw powstałych na gruzach Związku Sowieckiego nie mogą do dziś cieszyć się pełną wolnością i demokracją.

Opcje strony