W VII 1980 r. fala strajków, jakie miały miejsce na Lubelszczyźnie po wprowadzeniu na początku miesiąca podwyżek cen artykułów mięsnych, dotarła również do Chełma. Skala protestów w województwie chełmskim w porównaniu z sąsiednim Lubelskim była jednak nieznaczna. Od 15 do 19 VII, a po przerwie także 23 VII strajkowała załoga Zakładów Komunikacji Miejskiej w Chełmie; od 17 VII protest objął tamtejszy oddział przedsiębiorstwa „Transbud”, a 21 VII – Zakład Remontowy Chełmskiej Spółdzielni Mieszkaniowej. Następnego dnia tzw. nieznani sprawcy oblali farbą pomnik Braterstwa Broni.
Przedstawiciele związkowych komitetów założycielskich z zakładów pracy województwa chełmskiego 27 IX powołali Międzyzakładowy Komitet Założycielski NSZZ „Solidarność” z siedzibą w Chełmie. Jego przewodniczącym został Bogusław Mikus.
Związki administracyjne obszaru ówczesnego województwa chełmskiego z Lublinem przed 1975 r. sprawiły, że MKZ w Chełmie stał się częścią NSZZ „Solidarność” Regionu Środkowo – Wschodniego. 20 I 1981 r. przedstawiciele ponad stu zakładów pracy z województwa zdecydowali jednak o powołaniu własnego Regionu Chełmskiego. Obejmował całe województwo, z wyjątkiem terenu działania MKZ we Włodawie, nadal związanego z Regionem Środkowo –Wschodnim. Chełmskie struktury związkowe w styczniu 1981 r. skupiały około trzydziestu tysięcy osób.
Do wprowadzenia stanu wojennego ukazywało się kilka pism sygnowanych przez „Solidarność” Regionu Chełmskiego. Od XII 1980 r. wychodził „Biuletyn Informacyjny MKZ NSZZ >Solidarność< Regionu Chełmskiego” (do stycznia 1981 r. MKZ NSZZ „S” województwa chełmskiego). W stopce redakcyjnej figurowali m.in.: Cezary Lipert, Mirosław Przylipniak, Bogusław Mikus, Marek Kokalski i Barbara Szubert. Bieżące informacje o sytuacji w regionie i w kraju dostarczał wydawany od IV do XII 1981 r. „Serwis Informacyjny NSZZ „Solidarność” Regionu Chełmskiego”. Koło Inicjatyw Społecznych w Chełmie wydało parę numerów pisma „Samorządność”. Na przełomie 1980 i 1981 r. zostały wydane dwa numery „Solidarności Nauczycieli Chełmskich. Biuletynu Informacyjny” Międzyszkolnego NSZZ „Solidarność”, a we IX 1981 r. ukazał się „Informator Komisji Zakładowej Pracowników Oświaty i Wychowania w Chełmie”..
Od VI do X 1981 r. własny „Biuletyn Informacyjny NSZZ >Solidarność< Ziemi Krasnostawskiej” wydawali działacze związkowi z Krasnegostawu. Redagowali go m.in. Kazimierz Głowacki i Aleksander Chudzik.
I Walny Zjazd Delegatów NSZZ „Solidarność” Regionu Chełmskiego obradował w połowie III 1981 r. Wyłonił Zarząd Regionu liczący 96 osób. W jego Prezydium znaleźli się: Bogusław Mikus, jako przewodniczący oraz Janusz Białkowski, Aleksander Chudzik, Józef Gorzała, Zbigniew Herman, Jan Huszcza, Janusz Kwieciński, Franciszek Lipert, Ryszard Łączka, Mirosław Przylipiak, Maciej Psujek, Mirosław Ryl, Marian Smyk, Barbara Szubert i Janusz Żak. W X odbył się II Walny Zjazd. Najważniejszymi jego decyzjami było zmniejszenie składu Zarządu Regionu do 53 osób oraz wyodrębnienie oddziału „Solidarności” w Krasnymstawie. Przewodniczącym Prezydium ZR pozostał Mikus, a wiceprzewodniczącymi – Szubert i Lipert. Delegaci podjęli m.in. uchwałę dotyczącą sprofesjonalizowania działalności informacyjnej i wydawniczej ZR (chodziło zwłaszcza o kształt „Biuletynu Informacyjnego”) oraz ożywienia aktywności kształceniowej wśród działaczy związkowych.
W toku dyskusji towarzyszących zjazdowi został opracowany „Program NSZZ >Solidarność< Regionu Chełmskiego”, prezentujący wizję zadań struktur związkowych w regionie w różnych sferach życia lokalnego społeczeństwa.
Aktywność chełmskiej „Solidarności” odzwierciedlała sytuację związku i najważniejsze dotyczące go wydarzenia w kraju oraz konflikty z lokalnymi władzami. Pierwszy poważniejszy konflikt między lokalnymi władzami administracyjnymi a „Solidarnością” miał miejsce w drugiej połowie XII 1980 r. Dotyczył reglamentacji mięsa i sposobu jego przydzielania robotnikom. Wobec nieuwzględniania postulatów „Solidarności” przez władze, 23 XII pracownicy 120 zakładów zorganizowali godzinny strajk.
Za przykładem innych regionów, chełmska „Solidarność” 28 II 1981 r. powołała Okręgowy Komitet Obrony Więzionych za Przekonania. Komitet redagował własny dodatek do „Biuletynu Informacyjnego” regionalnej „Solidarności”. 4 VI zorganizował marsz protestacyjny i manifestację pod hasłem uwolnienia więźniów politycznych.
Relacje między partyjnymi i administracyjnymi władzami wojewódzkimi a chełmską „Solidarnością” uległy zaostrzeniu latem 1981 r. na tle pogarszającej się sytuacji zaopatrzeniowej. Dodatkowo Prokuratura Rejonowa w Chełmie wszczęła w VIII postępowanie przeciwko pięciorgu działaczom „Solidarności”, zarzucając im rozpowszechnianie plakatów o treści poniżającej i wyszydzającej rząd i system ustrojowy PRL. Sprawa została umorzona w III 1982 r. na mocy przepisów dekretu z 12 XII 1981 r. „o przebaczeniu i puszczeniu w niepamięć niektórych przestępstw i wykroczeń”.
Kolejna fala napięcia w regionie pojawiła się jesienią. 29 X 1981 r. chełmska „Solidarność” uczestniczyła w strajku ostrzegawczym, w ramach ogólnopolskiej akcji protestacyjnej ogłoszonej przez Komisję Krajową.
Atmosfera polityczna po Sierpniu 1980 r. miała również wpływ na środowiska młodzieżowe. Pod patronatem związku odbywały się wykłady „Odkłamać historię”, przeznaczone dla młodzieży szkolnej. 25 II 1981 r. uczniowie I i II Liceum Ogólnokształcącego w Chełmie oraz Zespołu Szkół Rolniczych w pobliskim Okszowie powołali Tymczasowy Międzyszkolny Komitet Założycielski Uczniowskiego Komitetu Odnowy Społecznej. Miał charakter samorządowy. Stawiał sobie również zadania samorozwoju i dążenia do zagwarantowania prawa do swobody głoszenia poglądów oraz dostępu do niezafałszowanej wiedzy z historii i języka polskiego.
W byłym województwie chełmskim rozwijały się również struktury rolniczego związku. 10 XII 1980 r. powołano Wojewódzki Komitet Założycielski NSZZ „Solidarność Wiejska”. Działalność związkowa rozwinęła się zwłaszcza od V 1981 r., po rejestracji NSZZ Rolników Indywidualnych „Solidarność”, do którego akces zgłosili rolnicy z województwa chełmskiego zrzeszeni dotąd w „Solidarności Wiejskiej”. Obydwa rolnicze związki wchodziły jednak w skład Regionu Środkowo – Wschodniego.
Małgorzata Choma – Jusińska