W sierpniu 1980 r. niezadowolenie w zakładach pracy województwa pilskiego przejawiało się przede wszystkim poprzez zgłaszanie postulatów o charakterze ekonomicznym lub socjalnym. Zdarzały się także przypadki wypowiedzi na zebraniach partyjnych, w których solidaryzowano się ze strajkującymi załogami na Wybrzeżu. Pod koniec sierpnia zaczęło natomiast dochodzić w niektórych przedsiębiorstwach do strajków.
25 VIII o godz. 23.00 strajk okupacyjny podjęło około 60 pracowników Fabryki Sprzętu Okrętowego (FSO) „Meblomor” w Czarnkowie. Strajkujący zgłosili postulaty dotyczące podwyżki płac, rozpisania nowych wyborów do Rady Zakładowej oraz poprawy zaopatrzenia w artykuły spożywcze i węgiel. Około północy rozpoczęły się rozmowy z przedstawicielami dyrekcji, KW PZPR w Pile i KM PZPR w Czarnkowie. Zakończyły się one zawarciem porozumienia o godz. 3.00 w nocy. 26 VIII o godz. 15.00 odbyło się spotkanie dyrekcji zakładu z przedstawicielami załogi, podczas którego poinformowano o trybie realizacji zgłoszonych postulatów. Propozycje zostały przyjęte i druga zmiana przystąpiła do pracy.
Tymczasem, wydarzenia w FSO „Meblomor” miały wpływ na sytuację w innych czarnkowskich zakładach pracy i 27 VIII podobne postulaty zostały zgłoszone w Zakładach Płyt Pilśniowych i Przedsiębiorstwie Robót Inżynieryjno – Melioracyjnych. Tego samego dnia postulaty płacowe zgłosili też pracownicy SKR w Krajence i Zakładów Produkcji Betonów „Jastrobet” w Jastrowiu. Doszło także do następnych strajków. W „Centrze” w Lubaszu protest trwał od godz. 19.00 do 20.00. Około 20 pracownic zażądało podwyżek płac i zakupu odzieży roboczej. Do pracy przystąpiono po rozmowach z dyrekcją.
Dłużej trwały natomiast protesty w pilskim „Transbudzie” i Zakładach Sprzętu Oświetleniowego „Polam” w Pile. Protestem w „Transbudzie” kierował Komitet Strajkowy, który prowadził rozmowy z dyrekcją i przedstawicielami KW PZPR. Następnego dnia do strajku dołączyli pracownicy bazy „Transbudu” w Złotowie. Protest w tym przedsiębiorstwie miał przede wszystkim charakter solidarnościowy ze strajkującą załogą „Transbudu” w Koszalinie dokąd udali się na rozmowy przedstawiciele załogi z Piły. Pracę w tym przedsiębiorstwie podjęto 29 VIII. Z kolei w „Polamie” strajkowało około 300 pracowników dwóch wydziałów (trzonków i świetlówek) oraz gniazda półfabrykatów. Według oceny władz partyjnych strajkujący w „Polamie” zgłosili postulaty, które świadczyły o znajomości żądań załóg na Wybrzeżu. Oceniano również, iż przedstawione postulaty, a także pytania zadawane w czasie dyskusji miały charakter polityczny. Rozmowy z załogą „Polamu” prowadzili przedstawiciele KW oraz KM PZPR w Pile, prezydent miasta, przedstawiciele Urzędu Wojewódzkiego i kierownictwo administracyjno – polityczne zakładu. Był to najdłużej trwający protest w pilskich zakładach pracy. Według informacji KW PZPR pracę podjęto tam 30 VIII, ale jeszcze rano trwały rozmowy z dyrekcją przedsiębiortwa.
W dniach 28–30 VIII protesty miały także miejsce w innych zakładach pracy. 28 VIII w Bazie Sprzętowo – Transportowej Kombinatu Budowlanego zgłoszono postulaty płacowe i po rozmowach z dyrekcją pracownicy podjęli pracę. Następnego dnia strajkowało tam jednak (do godz. 10.00) około 100 pracowników. W Przedsiębiorstwie Sprzętowym Budownictwa Rolniczego w Trzciance część kierowców zgłosiła m. in. postulat wprowadzenia 8 godzinnego dnia pracy (pracowali po 12 godz.). Termin uzyskania odpowiedzi wyznaczyli na godz. 7.00 następnego dnia. Po rozmowach z przedstawicielami Zjednoczenia przyjęto proponowane uzgodnienia i załoga przystąpiła do pracy.
28 VIII protest rozpoczęło również około 500 pracowników Zakładów Naprawczych Taboru Kolejowego w Pile. Zebrali się oni w czasie przerwy śniadaniowej i rozpoczęli rozmowy z przedstawicielami dyrekcji i PZPR. W czasie rozmów uzgodniono, iż następnego dnia wyłonione zostaną na każdym wydziale tzw. „dwójki”, które zajmą się zbieraniem wniosków od pracowników. Tego samego dnia zastrajkowali też pracownicy Przedsiębiorstwa Produkcji i Montażu Maszyn Izolacji Budowlanych „Izolacja” w Pile. W zakładzie powstał Komitet Strajkowy, który prowadził rozmowy z przedstawicielami dyrekcji i KW PZPR. Protest zakończył się następnego dnia około godz. 11.00.
29 VIII strajkowali również kierowcy komunikacji miejskiej w Pile (od godz. 9.00 do 18.00) i Zakładów Naprawczych Mechanizacji Rolnictwa w Okonku. Napięcie grożące protestami istniało także w innych zakładach pracy. Pojawiały się też ulotki informujące o postulatach załóg strajkujących na Wybrzeżu, a w Stacji Przekaźnikowej TV w Rusinowie wywieszono flagi na bramie zakładu i płytę z namalowanym hasłem: „Popieramy żądania MKS”.
W celu przeciwdziałania panującym nastrojom, aktyw PZPR prowadził „szeroką pracę polityczno – organizatorską”, która polegała na „wzmożeniu działalności agitacyjnej w środowiskach szczególnie zagrożonych strajkami”. Podobne działania prowadzono po podpisaniu porozumień na Wybrzeżu. Tymczasem, w ciągu następnych tygodni, w wielu zakładach pracy zgłaszano liczne postulaty i organizowano strajki. Przeprowadzano także nowe wybory do rad zakładowych lub dokooptowano do nich nowe osoby, np. aktywne podczas sierpniowych protestów. W niektórych przypadkach przewodniczącymi rad zakładowych wybierano te same osoby. Z dokumentów PZPR wynika, że podjęto w tym czasie - za pośrednictwem aktywu partyjnego - działania „inspirująco – wyjaśniające”, których celem było opanowanie sytuacji. Między innymi polecono sugerowanie działaczom rad zakładowych podpisywanie tymczasowych porozumień z kierownictwami zakładów pracy, podjęto działania mające na celu powoływanie wojewódzkich zarządów związków zawodowych i przejmowanie wszystkich zgłaszanych postulatów przez oficjalne związki zawodowe. Prowadzono również działania mające na celu „potwierdzenie udzielonego mandatu zaufania działającym radom [zakładowym]”.W przypadkach, gdy większość załogi zgłaszała zamiar wstąpienia do niezależnych związków zawodowych, zalecano podjęcie następujących działań: „powinni do nich wstępować również członkowie partii. Wykorzystując swoje doświadczenia pracy społecznej i zaufanie załóg powinni zajmować w nich kluczowe pozycje”.
Tymczasem, organizowanie struktur niezależnych związków zawodowych następowało powoli. Według ocen KW PZPR do 23 IX komitety założycielskie NSZZ „Solidarność” powstały w ZSO „Polam”, Lubuskich Zakładach Okrętowych (LZO) ”Lubmor” w Trzciance, w FSO „Meblomor” w Czarnkowie i „Powogazie” w Pile. Zawiązały się też grupy inicjatywne takich komitetów w kilku innych instytucjach i przedsiębiorstwach. 22 września, z inicjatywy działaczy „Solidarności” w „Polamie” zaczęto organizować Międzyzakładowy Komitet Założycielski (MKZ) NSZZ „Solidarność”. Jego pierwszym przewodniczącym został Franciszek Langner, który pełnił jednocześnie funkcję przewodniczącego KZ NSZZ „Solidarność” w „Polamie”. W listopadzie 1980 r. Langner zrezygnował jednak z funkcji przewodniczącego MKZ, a na jego wybrano Eligiusza Naszkowskiego (nauczyciel).
W międzyczasie, 3 X 1980 r. odbył się ogólnopolski protest, w którym wzięło udział 8 zakładów pracy na terenie województwa pilskiego, natomiast w niektórych wyrażano solidarność ze strajkującymi poprzez wywieszenie flag lub haseł popierających Związek. Według ocen KW PZPR w strajku wzięło udział 2209 osób. W celu przeciwdziałania protestom aktyw partyjny przeprowadził „działania polityczno – organizatorskie”, które „przyniosły oczekiwane rezultaty”. W ciągu następnych miesięcy komitety założycielskie NSZZ „Solidarność” powstawały w kolejnych instytucjach i zakładach pracy, poszerzano również skład MKZ, który funkcjonował do I Walnego Zjazdu Delegatów (WZD) Regionu „Województwo Pilskie” w dniach 23–24 III 1981 r. W czasie obrad zakończył działalność MKZ, a wybrano Zarząd Regionalny (ZR) NSZZ „Solidarność” „Województwo Pilskie”. Jego przewodniczącym wybrano E. Naszkowskiego, który w tym czasie był już TW ps. „Grażyna” (współpracę podjął w lutym 1981 r., a wcześniej starał się o pracę w SB i faktu tego wówczas nie ukrywał). Jego zastępcami zostali – Adam Żyliński i Marian Helak. Wybrano również 60 osobowy Zarząd Regionalny i 9 osobowe Prezydium ZR.
Na terenie województwa, poza strukturami NSZZ „Solidarność”, działał także Wojewódzki Komitet Założycielski (WKZ) NSZZ RI „Solidarność” Województwa Pilskiego. Zawiązał się on 12 I 1981 r., a jego przewodniczącym został Henryk Góra. Punkt Informacyjny WKZ mieścił się budynku ZR NSZZ „Solidarność” przy ul. Buczka. Rolnicza „Solidarność” wydawała także własny periodyk zatytułowany „Solidarność Chłopska”. Z kolei kierowcy taksówek powołali 1 grudnia 1980 r. NSZZ Kierowców Transportu Prywatnego „Taxi – Solidarność”, do którego należało około 80% taksówkarzy województwa pilskiego. Od listopada 1980 r. działał też Komitet Założycielski NSZZ „Solidarność” Indywidualnych Rzemieślników przy Miejskim Komitecie Koordynacyjnym NSZZ „Solidarność” w Wałczu.
W latach 1980–1981 pilska „Solidarność” – oprócz udziału w akcjach ogólnopolskich – uczestniczyła w dwóch znaczących konfliktach o charakterze regionalnym. Najdłużej trwała walka o przeznaczenie budowanego w Pile gmachu, który miał być siedzibą KW MO na potrzeby służby zdrowia. Konflikt ten rozpoczął się już w listopadzie 1981 r. Plenum MKZ NSZZ „Solidarność” podjęło wówczas uchwałę upoważniająca Prezydium MKZ do rozpoczęcia na ten temat negocjacji z wojewodą pilskim. W dniu 10 XII 1980 r. działania MKZ poparła KKP NSZZ :Solidarność”. 9 I 1981 r. doszło do rozmów z przedstawicielami rządu, które jednak przekreśliły „nadzieje na rozwiązanie problemu bez odwołania się do strajku”. W związku z niepowodzeniem dotychczasowych negocjacji, 15 I 1981 r. powstał Międzyzakładowy Komitet Strajkowy (MKS), ogłoszono pogotowie strajkowe i wyznaczono władzom czas na podjęcie decyzji. Jak przyznał Adam Żyliński podczas I WZD, problem ten „w poważnym stopniu absorbował drogocenny czas potrzebny w pierwszym okresie do organizowania się nowo powstałego Związku”. Ostatecznie jednak, władze przekazały na potrzeby służby zdrowia inny budynek.
Drugi konflikt między „Solidarnością”, a władzami rozpoczął się 16 VII 1981 r. Tego dnia funkcjonariusze SB i prokuratorzy przeprowadzili rewizję w drukarni, w której powielano materiały pilskiej „Solidarności”. Skonfiskowano cały nakład broszury zatytułowanej „Bruk był naszym przyjacielem”, wstrzymano druk „Solidarności Pilskiej” i „Solidarności Polamowskiej”, a także wszczęto śledztwo przeciwko Franciszkowi Langnerowi. W odpowiedzi na te działania, 1 VIII 1981 r. zorganizowany został w Pile duży wiec protestacyjny przeciwko szykanowaniu związkowców i skonfiskowaniu tych publikacji, natomiast „Solidarność” w „Polamie” ogłosiła gotowość strajkową od 4 IX i zażądała zwrotu skonfiskowanych materiałów do 11 IX, a także wyjaśnienia zarzutów stawianych Langnerowi. Przeprowadzono też jednogodzinny strajk ostrzegawczy w dniu 14 IX. Tydzień później miał się odbyć kolejny strajk ostrzegawczy, ale został on odwołany. Decyzje tę motywowano „troską o dobro Związku i całego kraju”.
Jesienią 1981 r. nie dochodziło w Pile do poważniejszych konfliktów między władzami, a „Solidarnością”. Ogólnopolski protest, który zorganizowano 28 X objął 98 zakładów pracy (w tym 11 całkowicie, a 87 częściowo) i wzięło w nim udział – według szacunków KW PZPR – 9030 osób. Z kolei w listopadzie pilska „Solidarność” przystąpiła do ogólnopolskiej akcji pod hasłem „Zejdziemy z murów, gdy wejdziemy na anteny radia i ekrany telewizji”. W jej ramach rozpowszechniano plakaty i malowano napisy na murach, chodnikach i ulicach. Z tego powodu, 16 listopada odbyło się w Urzędzie Miasta spotkanie przedstawicieli władz miasta z przewodniczącym ZR Eligiuszem Naszkowskim. Według jego opinii „to co zrobiono w Pile i województwie to zaledwie minimum tego czego oczekuje od ZR Komisja Krajowa”.
Według ocen władz partyjnych, pod koniec listopada 1981 r. nie notowano działań „Solidarności” o „jednoznacznie antysocjalistycznym wydźwięku”. Jedynie sporadycznie pojawiały się ulotki i publikacje zawierające niepożądane przez władze treści. Sporadycznie dochodziło też do akcji protestacyjnych (np. w lokalach gastronomicznych).W dniach 28–29 XI 1981 r. odbyło się jeszcze Walne Zebranie Delegatów NSZZ „S” Regionu „Województwo Pilskie”. Było ono poświęcone poprawie pracy ZR i uaktualnieniu zadań Związku zgodnie z programem przyjętym przez I KZD.
Wzrost napięcia w województwie pilskim nastąpił – podobnie jak w innych regionach – na początku grudnia 1981 r. i tuż przed wprowadzeniem stanu wojennego w niektórych zakładach pracy zorganizowano jeszcze masówki, podczas których omawiano aktualną sytuację polityczną w Polsce.
Przemysław Zwiernik