29 sierpnia 1980 r. rozpoczął się strajk w Fabryce Łożysk Tocznych „Iskra” w Kielcach. Na czele Zakładowego Komitetu Strajkowego stanął Ryszard Iwańczyk. Wśród 32 postulatów wręczonych dyrektorowi fabryki na pierwszym miejscu zapisano: „Popieramy postulaty zgłoszone przez Wybrzeże”. Żądano również „dopuszczenia do środków masowego przekazu wypowiedzi przedstawicieli MKS Wybrzeże”. Do „rozliczenia Dyrekcji z wysuniętych w dniu 30.08.1980 r. postulatów” powołano Komisję Kontroli Społecznej. Wyczekiwanie i opieszałość władz przy realizacji niektórych postulatów sprawiły, że 11 września w „Iskrze” wybuchł kolejny strajk. Komisja Kontroli Społecznej przekształciła się w Zakładowy Komitet Strajkowy.
Do wcześniejszych postulatów dołączono m.in. żądanie utworzenia niezależnych samorządnych związków zawodowych. W tym czasie strajki objęły również Fabrykę Samochodów Specjalizowanych „POLMO-SHL”, Zakłady Urządzeń Chemicznych i Armatury Przemysłowej „Chemar”, Centrum Produkcyjne Pneumatyki „Prema”, Przedsiębiorstwo Transportowo-Sprzętowe Budownictwa „Transbud”. 13 września przedstawiciele Komitetów Strajkowych 5 kieleckich zakładów utworzyli w „Iskrze” Międzyzakładowy Komitet Założycielski Kieleckich Niezależnych Samorządnych Związków Zawodowych. Zredagowano Akt Konstytucyjny nowego związku. Dwa dni później, 15 września, czterdziestu pięciu przedstawicieli z 11 zakładów pracy podpisało deklarację wstąpienia do NSZZ.
Pierwszym przewodniczącym MKZ był, kierujący Komitetem Strajkowym w „Chemarze”, Tadeusz Janaszek. W dniu 24 września 1980 r. upoważniony przedstawiciel Zarządu Tymczasowego MKZ Mirosław Domińczyk podpisał w Warszawie deklarację przystąpienia do Krajowej Komisji Porozumiewawczej NSZZ „Solidarność”. Utworzenie MKZ NSZZ „Solidarność” zakończyło pierwszy etap powstania niezależnego ruchu związkowego w regionie.
Od tej pory rozpoczęła się dynamiczna praca organizacyjna połączona z wieloma spontanicznymi inicjatywami tworzenia niezależnych związków. Inicjatywy powoływania komitetów założycielskich wolnych związków powstały także w innych miejscach Kielecczyzny, np. w Zakładach Metalowych „Predom-Mesko” w Skarżysku-Kamiennej (pod koniec sierpnia 1980 r.), nieco później w Końskich, Ostrowcu Świętokrzyskim i Starachowicach.
Na początku listopada 1980 r. powołano Zarząd Regionu Świętokrzyskiego NSZZ „Solidarność”. Przewodniczącym wybrano Mirosława Domińczyka, jego zaś zastępcami zostali Henryk Kuliński i Ryszard Iwańczyk. Siedziba związku znajdowała się przy ul. Świętokrzyskiej 10a. Przy Zarządzie funkcjonały m.in. Prawniczy Zespół Konsultacyjny, Zespół Ekspertów oraz Wszechnica Związkowa. W połowie listopada 1980 r. do związku należało około 120000 osób. W dniu 23 lutego 1981 r. na posiedzeniu Zarządu Regionu Świętokrzyskiego NSZZ „Solidarność” powołano Prezydium Założycielskie Komitetu Obrony Więzionych i Prześladowanych za Przekonania. Zaprzestanie prześladowań „opozycji antysocjalistycznej”, ujawnienie odpowiedzialnych za wydarzenia lat 1970 i 1976, pilnowanie zgodności z prawem działań prokuratury, Milicji Obywatelskiej i Służby Bezpieczeństwa, żądanie ograniczenia uprawnień cenzury – to działania, na których koncentrował się Regionalny Komitet Obrony Więzionych i Prześladowanych za Przekonania w Kielcach (przewodniczącym został Mirosław Domińczyk).
W styczniu 1981 r. około 90% zakładów zrzeszonych w regionalnej strukturze w dwugodzinnym strajku ostrzegawczym włączyło się w walkę o wolne soboty, dostęp do środków przekazu i realizację pozostałych punktów porozumień z Wybrzeża i Jastrzębia. Na początku marca 1981 r. w Zarządzie Regionu Świętokrzyskiego zarejestrowanych było około 600 komisji zakładowych. Członków „Solidarności” było około 320000, w tym 30000 z terenu woj. tarnobrzeskiego (Stalowa Wola, Połaniec) i woj. radomskiego (okolice Iłży).
20 marca 1981 r., w godzinach wieczornych, odbyło się nadzwyczajne posiedzenie Zarządu Regionu Świętokrzyskiego. Ze względu na pogotowie strajkowe wezwano związkowców do „wzmożenia czujności na wszystkich stanowiskach pracy przed możliwymi dalszymi akcjami prowokacyjnymi i ewentualnym sabotażem”. Następnego dnia rano, przez głośniki zainstalowane w budynku przy ul. Świętokrzyskiej 10a, rozpoczęto nadawanie aktualnych komunikatów i serwisów informacyjnych. Prowadzono akcję plakatowania miasta. Wydawano komunikaty i specjalne biuletyny gotowości strajkowej. Zarząd Regionu przeniósł swą siedzibę do Fabryki Łożysk Tocznych „Iskra”. 27 marca w godzinach od 8.00 do 12.00 do strajku przystąpiły wszystkie struktury związkowe zrzeszone w „Solidarności”. W okresie między sierpniem 1980 r. a grudniem 1981 r. była to największa akcja strajkowa w regionie.
Pierwszy Walny Zjazd Delegatów NSZZ „Solidarność” Regionu Świętokrzyskiego obradował w trzeciej dekadzie czerwca 1981 r. Na początku lipca wybrano nowe władze związku. Przewodniczącym został Marian Jaworski. Zastępcami wybrano Michała Chałońskiego i Jerzego Stępnia, sekretarzem został Wojciech Arczyński, skarbnikiem Marek Korona. 30 czerwca 1981 r. Region Świętokrzyski „Solidarności” liczył 256000 członków. W dziewięciu ośrodkach miejskich funkcjonowały delegatury. Miały one siedziby w Busku-Zdroju, Jędrzejowie, Końskich, Miechowie, Ostrowcu Świętokrzyskim, Pińczowie, Skarżysku –Kamiennej, Starachowicach i Włoszczowie.
6 sierpnia 1981 r. większość zakładów pracy woj. kieleckiego przeprowadziła dwugodzinny strajk ostrzegawczy w proteście przeciwko obniżaniu racji żywnościowych, trudnościom w realizacji przydziałów kartkowych i nieopracowaniu programu poprawy zaopatrzenia społeczeństwa w żywność. W trzeciej dekadzie sierpnia załogi 53 zakładów w woj. kieleckim (ok. 100000 osób) ponownie przerwały pracę. Pracownicy 25 innych zakładów poparli strajk wywieszając flagi i transparenty. Funkcjonariusze SB zwrócili uwagę na solidarność strajkową największych zakładów w województwie (zakłady te „pozostawały w zainteresowaniu Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej”).
W obradach I Krajowego Zjazdu Delegatów NSZZ „Solidarność” brało udział 25 wybranych przedstawicieli z Regionu Świętokrzyskiego.
W ramach działalności wydawniczej NSZZ „Solidarność” ukazywały się regionalne pisma a także nieocenzurowane wewnątrzzwiązkowe biuletyny drukowane przez komisje zakładowe. Pierwszym niezależnym lokalnym pismem była „Solidarność Świętokrzyska”, wydawana od 19 października 1980 r. Numer trzeci ukazał się już pod zmienionym tytułem: „Solidarność: biuletyn NSZZ <<Solidarność>> Regionu Świętokrzyskiego”. Redaktorem naczelnym był Przemysław Jerzy Witek. W Regionie Świętokrzyskim w okresie od 1980 r. do 13 grudnia 1981 r. ukazały się co najmniej 33 tytuły czasopism. Najwięcej wydano ich w Kielcach oraz w Ostrowcu Świętokrzyskim, Skarżysku-Kamiennej i Starachowicach. Do najważniejszych należy zaliczyć: „Kurier Związkowy: serwis informacyjny Regionu Świętokrzyskiego NSZZ Solidarność”, „Hutniczą Solidarność” wydawaną w Hucie im. M. Nowotki w Ostrowcu Świętokrzyskim, „Biuletyn Informacyjny Solidarność” wydawany w FŁT „Iskra” w Kielcach, „Robotnik. Niezależny Informator Kielecki” (biuletyn Regionalnego Komitetu Obrony Więzionych i Prześladowanych za Przekonania w Kielcach).
Na przełomie czerwca i lipca 1981 r. w redakcji „Biuletynu NSZZ <<Solidarność>> Regionu Świętokrzyskiego” powstał pomysł reaktywowania Marszu Szlakiem Kadrówki. Podjęcie inicjatywy przez Region Małopolski i aktywna współpraca z Regionem Świętokrzyskim „Solidarności” zaowocowały pierwszym po wojnie (a szesnastym w ogóle) Marszem Szlakiem Pierwszej Kompanii Kadrowej, który odbył się w dniach od 6 do 12 sierpnia 1981 r. Na czele kolumny marszowej stanął, jako Komendant Marszu, Józef Teliga.
We wrześniu 1981 r. ośrodkami napięcia społecznego były Jędrzejów i Starachowice, w październiku podobna sytuacja zaistniała w Busku-Zdroju i Ostrowcu Świętokrzyskim.
Polityczne napięcie wzmacniały poczynania tzw. „nieznanych sprawców”. 23 października 1981 r. przed dworcem PKP w Kielcach, około godziny 22.00, zniszczona została gablota „Solidarności”. W nocy z 28 na 29 października w Skarżysku-Kamiennej zostały oblane farbą i oklejone oszczerczymi ulotkami okna Delegatury „Solidarności”. Wzburzenie ludzi i napiętą sytuację w zgromadzonym przed siedzibą Delegatury tłumie, opanowali dopiero działacze Zarządu Regionu. 18 listopada obrzucono kamieniami (wybijając szyby w oknach) lokal Delegatury „Solidarności” w Skarżysku-Kamiennej.
Na początku listopada 1981 r. funkcjonariusze SB z Wydziału IIIA KWMO w Kielcach „prowadzili operacyjną ochronę <<Solidarności>> w ramach 6 spraw obiektowych (Zarząd Regionu Świętokrzyskiego i jego 5 delegatur) oraz 24 spraw operacyjnego sprawdzenia na osoby z aktywu tego związku”. W sprawach obiektowych „kontrolowano 195 osób”. W tym czasie Wydział IIIA wykorzystywał 205 tajnych współpracowników.
W listopadzie stan członków „Solidarności” wynosił około 256000, skupionych w 830-850 komisjach zakładowych, co zdaniem władz „stanowiło 2/3 zatrudnionych w gospodarce narodowej”.
W rezolucji przyjętej przez uczestników obchodów rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości, współorganizowanych przez „Solidarność” w Kielcach dnia 10 listopada 1981 r., domagano się, „aby dzień 11 listopada stał się oficjalnym świętem państwowym” a „Godłu Polskiemu” została „przywrócona korona” – „jako symbol Odzyskania Niepodległości”.
Ryszard Śmietanka-Kruszelnicki