25 czerwca 1976 r.
Tego dnia miała miejsce fala strajków i demonstracji ulicznych, które ogółem objęły około 70–80 tys. osób w co najmniej 90 (do 112) zakładach pracy na terenie 24 województw w proteście przeciwko drastycznej podwyżce cen żywności, zapowiedzianej dzień wcześniej w Sejmie przez premiera Piotra Jaroszewicza. W trzech miastach: Radomiu, Ursusie i Płocku doszło do pochodów i demonstracji, zakończonych starciami z MO, a w przypadku Radomia – dramatycznymi walkami ulicznymi. (PS)
Akcja pomocowa
Akcja pomocy finansowej, prawnej, medycznej, udzielanej robotnikom i ich rodzinom z Radomia, Ursusa, Płocka i innych miast, represjonowanym za udział w strajkach i demonstracjach 25 VI 1976 r. Rozpoczęła się spontanicznie, gdy przed pierwszą rozprawą oskarżonych o udział w proteście, na korytarzu Sądu Wojewódzkiego w Warszawie 16 VII pojawiło się kilkanaście osób z różnym rodowodem politycznym, połączonych chęcią wyrażenia solidarności z sądzonymi i udzielenia im – a także ich bliskim – pomocy. M.in. ze względu na konieczność uwiarygodnienia wysłanników i zbiórki pieniędzy we wrześniu 1976 r. ogłoszono utworzenie Komitetu Obrony Robotników. Do września 1976 r. udzielono pomocy ponad 600 rodzinom na łączna kwotę ponad 3,1 mln zł. (PS)
Bilet towarowy – kartka na cukier
Po nieudanej próbie wprowadzenia podwyżki cen i wobec trwałej nierównowagi rynkowej 12 VIII 1976 r. władze zakomunikowały o wprowadzeniu „biletów towarowych”, uprawniających do zakupu po dotychczasowej cenie (10,50 zł za kg) dwóch kilogramów cukru miesięcznie, a jednocześnie o uruchomieniu w specjalnie wydzielonych sklepach sprzedaży cukru po cenach „komercyjnych” – 26 zł za kilogram. (PS)
Blokada torów
Gdy 25 czerwca rano strajk objął praktycznie całe zakłady w Ursusie, odcięto łączność telekomunikacyjną fabryki z resztą kraju. Ponieważ rozmowy strajkujących z dyrekcją zakończyły się fiaskiem, wobec odcięcia łączności telefonicznej, jedyną możliwością poinformowania innych mieszkańców Polski o strajku w Ursusie było zablokowanie okolicznych torów – linii kolejowych łączących Warszawę z Poznaniem, Łodzią i Katowicami. Do końca dnia demonstranci przebywali na torach zatrzymując wszystkie pociągi. Aby zablokować tory na trwałe, po południu podjęli próbę przecięcia szyn – gdy to się nie udało, rozkręcili je, a w powstałą wyrwę zepchnęli lokomotywę. (PS)
Grupa Śledcza
Funkcjonariusze milicji i SB wyznaczeni do prowadzenia czynności śledczych przeciw osobom zatrzymanym w czasie manifestacji ulicznych. W Radomiu w jej skład wchodziło 108 funkcjonariuszy, w większości oddelegowanych z komend wojewódzkich MO z takich miast jak Lublin, Kielce, Częstochowa, Kraków, Tarnobrzeg i Siedlce, a także z Biura Śledczego MSW. (AK)
Kampania propagandowa
Niepowodzenie operacji wprowadzenia podwyżki cen zachwiało autorytetem całej ekipy Edwarda Gierka, który 26 czerwca 1976 r., w czasie telekonferencji z I sekretarzami KW wydał dyspozycje zwołania wielotysięcznych wieców i uruchomienia kampanii propagandowej. Miała ona służyć zademonstrowaniu jedności i siły partii oraz poparcia dla jej przywódców, potępieniu demonstrantów z Radomia i Ursusa, napiętnowanych mianem „warchołów”, wreszcie spacyfikowaniu społecznego niezadowolenia. Rezultatem była ostatnia chyba w tej skali i tak gwałtowna w historii PRL propagandowa kampania nienawiści, która odbywała się w prasie, radiu i telewizji oraz w formie wielotysięcznych wieców na głównych placach i stadionach miast i miasteczek, nierzadko w surrealistycznej i ponurej atmosferze. Jej kulminacją był seans nienawiści na stadionie klubu sportowego „Radomiak” w Radomiu – mieście, które w zamyśle inicjatorów kampanii miało zostać okryte hańbą. (PS)
Klasa robotnicza
Według marksizmu klasa pracowników najemnych, nieposiadających środków produkcji, wykonujących pracę fizyczną. W krajach realnego socjalizmu, również w Polsce, abstrakt, do którego odwoływała się partia, rządząca rzekomo w imieniu klasy robotniczej. W rzeczywistości pojęcie to oznaczało większość pracujących, pozbawionych jakiejkolwiek własności środków produkcji i wpływu na rządzących. W chwilach kryzysów politycznych władze przeciwstawiały w propagandzie „zdrową” klasę robotniczą wichrzycielom, warchołom, kontrrewolucji, wszelkim wrogim socjalizmowi siłom. Paradoksalnie partia rządząca w imieniu klasy robotniczej najbardziej obawiała się masowych strajków i protestów robotników, które – jak się okazało – mogły zmieść dotychczasową ekipę kierowniczą (KG)
Kolegium ds. wykroczeń
Pozasądowy organ wymiaru sprawiedliwości orzekający w I instancji w sprawach o wykroczenia. Mogły wymierzać kary aresztu do trzech miesięcy, ograniczenia wolności do trzech miesięcy, grzywnę do 5 tys. zł oraz kary nagany. W PRL kolegia były ściśle podporządkowane milicji i po wydarzeniach Czerwca 1976 r. stały się jednym z głównych narzędzi represjonowania uczestników manifestacji. (AK)
Komitet Wojewódzki PZPR
Budynek u zbiegu ulic 1 Maja (obecnie 25 Czerwca) i Kelles-Krauza w Radomiu, siedziba wojewódzkich instancji PZPR, rzeczywistego centrum władzy w regionie. Budynek został podpalony przez demonstrantów, którzy nie mogli się doczekać na odpowiedź w sprawie odwołania podwyżek cen. (AK)
Konsultacje społeczne/sondażowe
Tzw. konsultacje społeczne w czerwcu 1976 r. świadczyły o wyciągnięciu przez komunistyczne władze lekcji z dramatu Grudnia 1970 r. i stanowiły próbę legitymizowania przed społeczeństwem podwyżki cen. O ile bowiem w grudniu 1970 r. Polacy dowiedzieli się o podwyżce cen w formie komunikatu opublikowanego w prasie, o tyle projekt podwyżki cen w czerwcu 1976 r. przedstawił w Sejmie premier Piotr Jaroszewicz, przedkładając go do akceptacji oraz zapowiadając „konsultacje sondażowe” w zakładach pracy. W rzeczywistości owe konsultacje były ograniczone do zaufanych aktywistów i ich wynik był z góry przesądzony, z czego powszechnie zdawano sobie sprawę. (PS)
Manewr gospodarczy
Proklamowany przez władze w grudniu 1976 r., świadczył o narastaniu kryzysu gospodarczego, w założeniu miał stanowić próbę odwrócenia niekorzystnych tendencji w gospodarce. Miał polegać na ograniczeniu i zrównoważeniu inwestycji, zwiększeniu produkcji na rynek i eksport oraz produkcji rolnej. W praktyce okazał się pustym hasłem i nie miał szans na realizację. (PS)
Odpowiedzialność zbiorowa
Oparta na art. 275 kodeksu karnego, przyjęta przez prokuraturę i zaakceptowana przez sądy zasada, która pozwalała przypisywać każdemu uczestnikowi demonstracji odpowiedzialność za całość skutków walk ulicznych, czyli – jak wówczas przyjmowano – zranienie 75 milicjantów i spowodowanie szkód w wysokości 28 mln zł.
Operacja cenowa
Całokształt działań władz partyjnych i państwowych związanych z przygotowaniem i wprowadzeniem podwyżki cen żywności. Składały się na nią przygotowanie propagandowe, aparatu partyjnego oraz administracji państwowej. Szczególne znaczenie z punktu widzenia władz, w związku z przewidywanymi protestami społecznymi, miały przygotowania prowadzone przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych polegające m.in. na mobilizacji podległych mu jednostek, przygotowaniu wolnych miejsc w aresztach i więzieniach, wydrukowaniu i przetransportowaniu cenników do wszystkich województw, czy powołaniu do wojska na „ćwiczenia wojskowe” osób uważanych za politycznie niepewne. (PS)
Podwyżka cen żywności
W PRL podstawowy sposób likwidowania niedoborów rynkowych, oprócz reglamentacji podstawowych artykułów, przymusu oszczędzania lub drenażowej wymiany pieniędzy, który miał zmniejszyć popyt i dostosować go do istniejących możliwości wytwórczych. Aż do lat osiemdziesiątych powielano rozwiązania podobne do zastosowanych w czasie drastycznej podwyżki cen z 3 stycznia 1953 r., kiedy czerpano doświadczenia ze stalinowskiej polityki gospodarczej. W czerwcu 1976 r. ceny mięsa, przetworów mięsnych i ryb miały wzrosnąć średnio o 69 proc., a lepszych gatunków nawet o 110 proc. Podwyżka oznaczała wzrost cen artykułów żywnościowych o około 40 proc. – w praktyce bez zmian pozostały ceny tylko kilku wybranych artykułów pierwszej potrzeby. (PS)
Procesy pokazowe
Seria procesów przed Sądem Wojewódzkim w Radomiu, wytoczonych osobom uznanym za najbardziej aktywne („prowodyrów”) w czasie manifestacji i walk ulicznych. Zapadły w nich bardzo surowe wyroki, sięgające 10 lat pozbawienia wolności, które wpisywały się w polityczne zapotrzebowanie władz. Symbol instrumentalnego traktowania prawa w czasach PRL. (AK)
Propaganda sukcesu
Aby Polska rosła w siłę, a ludzie żyli dostatniej, Zbudujemy drugą Polskę – tak brzmiały sztandarowe hasła propagandowe dekady lat osiemdziesiątych. Po gwałtownym wzroście stopy życiowej w pierwszej połowie lat 70., obraz przedstawiany w środkach masowego przekazu – zwłaszcza telewizji – coraz bardziej odbiegał od rzeczywistości. Rosły kolejki przed sklepami, coraz trudniej było o podstawowe artykuły, pieniądz zaczynał szybko tracić na wartości, za to ze szpalt gazet i ekranów telewizorów płynęły optymistyczne wieści. Punktem kulminacyjnym propagandy sukcesu była kampania rozpętana w związku z lotem w kosmos pierwszego Polaka Mirosława Hermaszewskiego oraz przedstawiania Polski – na podstawie wypreparowanych danych – jako dziewiątej potęgi gospodarczej świata. (KG)
Propozycja niektórych zmian w strukturze cen
Pojawiające się w czerwcu 1976 r. w nowomowie eufemistyczne określenie podwyżki cen artykułów żywnościowych, w którym unika się słowa „podwyżka” i próbuje się zaciemnić istotę i szeroki zakres drastycznej podwyżki cen żywności. (PS)
Przerwy w pracy
Eufemistyczny termin szeroko funkcjonujący w nowomowie na określenie strajków, dobrze ilustrujący konflikt między teoretycznymi założeniami marksizmu a rzeczywistością PRL. Według marksizmu strajk miał być zjawiskiem typowym dla konfliktów klasowych w kapitalizmie, w którym klasa robotnicza przy pomocy strajku walczyła o swoje prawa z burżuazją. Strajk teoretycznie nie miał prawa zaistnieć w socjalizmie, w którym władza rzekomo znalazła się w rękach klasy robotniczej rządzonej przez jej awangardę – partię komunistyczną. (PS)
Przesyłka specjalna
W czerwcu 1976 r. określenie dokumentacji podwyżki wraz z cennikami, wydrukowanych i zapakowanych do północy z 23 na 24 czerwca, a więc w dniu, w którym premier Piotr Jaroszewicz zgłaszał rzekomy projekt podwyżki cen do „konsultacji”. Pierwsze konwoje MSW z cennikami wyruszyły w trasę do wszystkich województw o godz.2.00 W operacji uczestniczyło niemal 1500 funkcjonariuszy ZOMO. Wszystkie worki zdeponowano w komendach wojewódzkich MO z poleceniem przekazania ich wojewodom. (PS)
Publicystyka wyprzedzająca
Władze podjęły próbę przygotowania społeczeństwa do przyjęcia podwyżki cen głównie poprzez działania aparatu propagandowego. W ramach „publicystyki wyprzedzającej” w prasie, radiu i telewizji pojawiało się coraz więcej wiadomości i komentarzy o charakterze ekonomicznym, które miały umożliwić czytelnikom „samodzielne” dojście do wniosku, że podwyżka cen w Polsce jest nieunikniona. Np. w jednym z artykułów w „Trybunie Ludu” dokonywano analizy wzrostu cen surowców na Zachodzie udowadniając, że żadna gospodarka (w domyśle polska) nie może „żyć ponad stan”, w innym artykule Islandia. Dieta tylko rybna zachwalano przyzwyczajenia kulinarne Islandczyków jako alternatywę dla mięsnego menu Polaków. Te propagandowe zabiegi były jednak dla wielu osób czytelne i nie odnosiły zakładanych skutków. (PS)
Rekompensaty
Równocześnie z podwyżką cen władze zapowiedziały wypłatę społeczeństwu rekompensat, co teoretycznie miało złagodzić wzrost cen. Okazało się jednak, że zasady ich wypłacania są skrajnie niesprawiedliwe: osoby zarabiające najmniej miały również otrzymać najniższe rekompensaty (zarabiający poniżej 1300 zł mieli otrzymać 240 zł, zarabiający powyżej 6000 zł – 600 zł). To było dodatkowym elementem ilustrującym arogancję władz i skłoniło wiele osób do otwartego protestu. (PS)
Represje
System działań represyjnych podejmowanych przeciw uczestnikom robotniczych manifestacji w Czerwcu 1976 r. Obejmowały m.in. stosowanie odpowiedzialności karnej (wyroki sądowe), odpowiedzialności karno-administracyjnej (orzeczenia kolegiów ds. wykroczeń), zwolnienia z pracy – a także środki pozaprawne, w tym wyjątkowo haniebne bicie zatrzymanych w czasie przesłuchań i na „ścieżkach zdrowia”. (AK)
Szosa E-7
Droga z Warszawy do Krakowa. Dzięki piosence Jana K. Kelusa do historii przeszedł jej 100-kilometrowy odcinek łączący Warszawę z Radomiem. Od lipca 1976 roku jeździli tędy niosący pomoc represjonowanym robotnikom i ich rodzinom po czerwcowym proteście i pacyfikacji miasta. – Jeździliśmy przeważnie okazjami, bo tak było najwygodniej i najskuteczniej, z placu Zawiszy – opowiadał po latach Zbigniew Romaszewski, który, jak obliczył, od końca sierpnia do 31 grudnia 1976 roku wyjeżdżał z pomocą do Radomia 43 razy. (KG)
Ścieżki zdrowia
Potoczne określenie wyjątkowo brutalnego znęcania się nad zatrzymanymi demonstrantami, które polegało na biciu pałkami i kopaniu przez ustawionych w dwa szeregi milicjantów. „Ścieżki zdrowia” stosowano m.in. przy wprowadzaniu zatrzymanych do budynku komendy MO i aresztu śledczego. (AK)
Ukryte podwyżki
W pierwszych miesiącach 1971 r. ekipa Edwarda Gierka zdecydowała pod presją społeczną o zamrożeniu cen artykułów żywnościowych i wycofaniu się z podwyżki forsowanej przez ekipę Gomułki. Władze, które ze względów politycznych długo odwlekały decyzję o generalnej podwyżce cen, począwszy od 1973 r. uruchomiły działania drenażowe: sprzedawanie po wyższych cenach rynkowych „nowości” i artykułów z importu, często pod byle pretekstem – wiele rzekomych nowości było tym samym towarem w nowym opakowaniu lub z nową etykietą. Było to wprowadzanie podwyżek kuchennymi drzwiami i było odczuwane przez konsumentów. Po niepowodzeniu „operacji cenowej” w czerwcu 1976 r. praktyka ukrytych podwyżek cen przybrała na sile. (PS)
Telekonferencja
26 czerwca miała miejsce telekonferencja I sekretarza KC PZPR Edwarda Gierka z I sekretarzami Komitetów Wojewódzkich, w czasie której polecił rozpocząć wielką kampanię propagandową. – Trzeba załodze tych czterdziestu paru zakładów powiedzieć, jak my ich nienawidzimy, jacy to są łajdacy, jak oni swoim postępowaniem szkodzą krajowi… To musi być atmosfera pokazywania na nich jak na czarne owce, jak na ludzi, którzy powinni się wstydzić, że w ogóle są Polakami, że w ogóle na świecie chodzą – mówił Edward Gierek. Emocje wyczuwalne w jego głosie oraz użycie w pewnym momencie słowa „kontrrewolucja” świadczyły o tym, że postrzegał on czerwcowe wystąpienia w tych samych kategoriach, w jakich Gomułka widział protest z grudnia 1970 r. (PS)
Warchoły
Jedno z pejoratywnych określeń, jakimi w czasie kampanii propagandowej po 25 czerwca 1976 r. nazywano uczestników protestów w Radomiu, Ursusie i Płocku.Wykorzystywane w propagandzie, miało stygmatyzować uczestników protestów przedstawianych w kategoriach chuligańskich i anarchistycznych ekscesów. Dla wielu Polaków miało jednak wówczas wydźwięk pozytywny, np. zdarzało się, że kierowcy samochodów z rejestracją radomską nie musieli płacić za paliwo na stacjach benzynowych w innych rejonach kraju. Możliwe, że źródeł zaskakującej kariery słowa „warchoł” należy szukać w tym, że 26 czerwca użył go sam Edward Gierek w czasie telekonferencji, a tekst jego przemówienia mógł służyć jako źródło inspiracji wielu autorów. (PS)
Wandalizm
Władze komunistyczne w swojej propagandzie uczyniły z niszczycielskiego wątku walk ulicznych w Radomiu element dominujący, wszystkich robotników biorących udział w protestach nazywając wandalami, oskarżając ich o chuligaństwo, niszczenie mienia i kradzież. Tymczasem starcia uliczne, zwłaszcza w krajach niedemokratycznych, bywają często wykorzystywane przez chuliganów, m.in. do okradania i rabowania sklepów. W przypadku Czerwca był to jednak margines, który władze wykorzystały do przekłamania prawdziwej natury protestów z czerwca 1976 r., nie wspominając słowem o podłożu politycznym lub ekonomicznym. (PS)
Weryfikacja
Władze wyciągnęły wnioski ze stwierdzenia, że w całym kraju wśród demonstrujących, strajkujących lub głośno protestujących przeciw podwyżce było wielu członków i kandydatów na członków PZPR, co było przesłanką do przeprowadzenia akcji weryfikacyjnej, z oczywistych względów wyjątkowo szerokiej i wnikliwej w Radomiu. (PS)
Wiece poparcia
Wiece organizowane w ramach kampanii propagandowej od 26 czerwca, a na masową skalę od 28 czerwca 1976 r., których celem było potępienie protestujących i poparcie kierownictwa partii. Wiece miały miejsce na największych placach i stadionach miast i miasteczek. Odbywały się zgodnie z rozpisanym przez kierownictwo partii scenariuszem i przygotowaniem logistycznym, często też „zabezpieczane” przez jednostki ZOMO. Uczestników wieców wyznaczano odgórnie w zakładach pracy i obecność egzekwowano pod groźbą konsekwencji, sprawdzając listę obecności. Najsłynniejsze wiece miały miejsce na Stadionie Dziesięciolecia w Warszawie (ponad 100 tys. uczestników), na stadionie klubu sportowego „Radomiak” w Radomiu oraz w katowickim „Spodku” z udziałem Edwarda Gierka. (PS)
Wilczy bilet
Określenie związane z represyjnym zwolnieniem z pracy za udział w strajku, proteście lub po prostu głośne wyrażanie sprzeciwu wobec podwyżki cen żywności. Oznaczało, że osoba zwolniona z pracy nie mogła znaleźć zatrudnienia w żadnym innym zakładzie i w praktyce wraz z całą rodziną zostawała pozbawiona środków do życia. (PS)
Wózek akumulatorowy
Jeden z symboli protestu 25 czerwca 1976 r. w Radomiu. Uwiecznieni na wielu zdjęciach młodzi robotnicy stojący na wózkach akumulatorowych jechali na czele pochodu, który ruszył z Zakładów Metalowych im. gen. Waltera do innych zakładów przemysłowych i później do Komitetu Wojewódzkiego PZPR. (PS)
Wydarzenia radomskie
Eufemistyczne określenie, którym posługiwały się władze komunistyczne i ich propaganda, silnie zakorzenione i funkcjonujące do dziś. Pierwotnie miało umniejszyć i zamazać prawdziwe znaczenie protestu społecznego w czerwcu 1976 r. poprzez odwołanie się do wieloznacznego terminu „wydarzenia”, po drugie – ograniczyć cały protest tylko do jednego miasta – Radomia, w czasie kampanii propagandowej stygmatyzowanego jako miasto „chuligańskie”. (PS)