12 XII 1981 o godz. 17.25 z Warszawy do krakowskiej Komendy Wojewódzkiej MO dotarł rozkaz „o rozpoczęciu akcji-operacji zsynchronizowanych” – czyli wprowadzenia stanu wojennego w Małopolsce. W jednostkach ZOMO ogłoszono stan pełnej gotowości, sformowano grupy do zajęcia ZR i KRH NSZZ „S” HiL. O godz. 20.45 wydano łomy grupom mającym dokonać internowań, które rozpoczęto o 23.30 razem z blokadą połączeń telefonicznych (ogółem 13 XII w całym regionie zatrzymano wtedy 163 osoby w Krakowie z planowanych 147 ujęto 83, pozostałe przebywały poza miastem, a do 24 XII 1981 internowania objęły w Małopolsce – 354 osób).
W proteście przeciwko zbrojnej próbie zdławienia „S” strajki i krótkie protesty rozpoczęły się w około 40 zakładach Regionu. Ich apogeum przypadło na poniedziałek 14 XII. W regionie centrum strajkowym stał się HiL, gdzie w strajku uczestniczyło 7-8 tys. osób, jednocześnie KRH przekształcając się w Komitet Strajkowy na czele z Mieczysławem Gilem, Stanisławem Handzlikiem i Edwardem Nowakiem i Władysławem Hardkiem przejął obowiązki ZR. Po pacyfikacji hutniczego protestu 16 XII strajki w Małopolsce wygasły. W Krakowie w 11 przedsiębiorstwach rozbijało je ZOMO. W styczniu rozpoczęły się procesy uczestników strajków, aresztowani 13 I 1982 M. Gil otrzymał 4 lata więzienia, a E. Nowak, 3,5 roku, od 4 do 2 lat otrzymali też przywódcy protestu w MPK. Od 13 XII 1981 do 30 IV 1982 aresztowano w regionie 303 osób, a skazano 101. Od 19 II 1982 pomoc dla nich i kolejnych ofiar represji organizował Arcybiskupi Komitet Pomocy Więźniom i Internowanym.
Już od pierwszych dni po 13 XII zaczęły powstawać pierwsze struktury konspiracyjne. 28 XII zainicjowała działalność Grupa Założycielska Koła Oporu Społecznego NSZZ „S” w Krakowie. W styczniu 1982 roku w mieście ukrywał się Eugeniusz Szumiejko z Wrocławia jeden z inicjatorów powołania Ogólnopolskiego Komitetu Oporu NSZZ „S”. Powołana 20 I 1982 Regionalna Komisja Wykonawczą NSZZ „Solidarność” Małopolska (jej dokumenty w Krakowie podpisywali: S. Handzlik - aresztowany 24 VI 1982, W. Hardek i Jan Pacula -aresztowany 29 IX 1982, Ciesielski - ujawnił się w kwietniu 1983). Przewodniczącym RKW został W. Hardek, który po rozbiciu przez bezpiekę „OKO” i powstaniu następnie Tymczasowej Komisji Krajowej NSZZ „S” (20 IV 1982) reprezentował Małopolskę w jej strukturach. Aresztowany został jednak 13 VIII 1983 i w telewizyjnym wystąpieniu potępił podziemie. Jesienią 1983 odbudowano kierownictwo związku powołując Regionalny Komitet Solidarności Małopolska. Struktura ta przetrwała, aż do 1989 roku. Przedstawiciel RKS reprezentował Małopolskę w TKK. Od września 1982 funkcjonowała Tajna Komisja Robotnicza Hutników NSZZ „Solidarność” HiL. Wtedy też na terenie Kombinatu rozpoczął swą działalność Społeczny Fundusz Pomocy Pracowniczej. Organizacja ta pełniła w podziemiu statutową rolę związków zawodowych – zbierano składki i wypłacano świadczenia. W samym HiL należało do niej ponad 7 tysięcy pracowników, a struktury Funduszu działały także w Przedsiębiorstwie Konstrukcji Stalowych i Urządzeń Przemysłowych „Mostostal”, „Budostalu”, MPK, „Elektromontażu”, Montinie, przychodniach zdrowia i szpitalu im. Żeromskiego oraz w szkołach.
W Tarnowie w maju 1982 zainicjowała swą działalność Tymczasowa Tarnowska Komisja Koordynacyjna „Solidarność” (Leonard Łącki, Stanisław Tadel, Wiesław Błażejewski, Stanisław Gaweł, Roman Socha. Jerzy Świątek), podobnie w Nowym Sączu związkowa aktywność skupiała się wokół największych zakładów pracy.
Od jesieni 1982 tworzono lokalne struktury „S” m.in. Międzyzakładowy Komitet Solidarności Nowa Huta, Międzydzielnicowy Komitet Strajkowy Grzegórzek, Krowodrzy, Podgórza i Śródmieścia przekształcony w Międzydzielnicowy Komitet Solidarności Kraków. W lutym 1983 powstał MKS Polski Południowo-Wschodniej obejmujący swym zasięgiem Bochnię, Brzesko, Dąbrowę Tarnowską, Dębicę, Jasło, Tarnów, Nowy Sącz. W podziemiu w największych zakładach regionu reaktywowały się także tajne komisje zakładowe. Najsilniejszą strukturą w regionie była TKRH. W Hucie ukazywał się najpopularniejsze w Małopolsce pismo „Hutnik” będący pismem członków „S” HiL. Wielokrotnie swe audycje nadawało również nowohuckie Radio „Solidarność”, a pierwszą z nich wyemitowano latem 1982 roku. Pisma zakładowe wydawano także m.in. w CeBeA, Krakowskiej Fabryce Kabli, MERA-KFAP, Telpodzie, Budostalu, Biprostalu, Montinie, Elbudzie, PKP, na uczelniach, w poszczególnych branżach, energetyków, w oświacie, służbie zdrowia, a także w krakowskich dzielnicach oraz w Tarnowie, Nowym Sączu, Skawinie, Zakopanem, Bochni i Brzesku, Nowym Targu, Gorlicach, Myślenicach. Od wprowadzanie stanu wojennego do 1989 w Małopolsce ukazało się ponad 300 tytułów solidarnościowej prasy podziemnej.
Najbardziej jednak widocznym przejawem podziemnej aktywności związku stały się – obok organizowanych krótkich strajków – manifestacje uliczne, które w Nowej Hucie odbywały się przez całą dekadę. Pierwsza odbyła się 30 IV 1982. Tym razem ZOMO nie interweniowało, ale od następnej już brutalnie je tłumiło. Ogłoszony przez TKK 13 V 15-minutowy strajk miał w regionie bardzo ograniczony zasięg, doszło jednak do wyjątkowo brutalnej pacyfikacji manifestacji po Mszy św. w Bazylice Mariackiej (pobity tego dnia Włodzimierz Lisowski zmarł 13 VII). Od tego momentu głównym ich miejscem stała się Nowa Huta (organizowane po Mszach św. w kościele NMP Królowej Polski „Arki Pana” w Bieńczycach). Największy zasięg miały protesty w II rocznicę podpisania Porozumień Gdańskich – 31 VIII 1982. Tego dnia odbyły się one także w Bochni, Dębicy, Nowym Sączu, Nowym Targu, Tarnowie. Delegalizacja przez reżimowy sejm „NSZZ „S” (8 X 1982) wywołała spontaniczne protesty w Nowej Hucie. 13 X 1982 roku przed „Arką Pana” funkcjonariusz SB Andrzej Augustyn zastrzelił dwudziestoletniego hutnika Bogdana Włosika, co doprowadziło do dwudniowych strać z ZOMO. Uroczystości pogrzebowe z udziałem 20 tysięcy osób, przerodziły się w wielką demonstrację poparcia dla „Solidarności”.
Także ogłoszony przez TKK „S” na 10 XI 1982 strajk w proteście przeciwko delegalizacji związku przeze sejm PRL nie przybrał szerszego zasięgu. Tymczasem 1 V 1983 został zabity granatem gazu łzawiącego 29-letni pracownik HiL, Ryszard Smagur. Z kolei 2 IX 1983 zmarła po zatruciu gazami łzawiącymi 31 VIII Janina Grabowska. Wyjątkowy przebieg miała manifestacja 17 X 1985, w dniu głosowania do sejmu PRL, gdy przeciwko demonstrantom skierowano bojówki sformowane z kilkuset milicjantów i esbeków w cywilu, uzbrojonych w pałki. Wśród ofiar stanu wojennego w Małopolsce byli także m.in. Adam Grudziński – pobity w obozie internowania, zmarł na serce w październiku 1982, Tadeusz Fraś - 7 IX 1984 w Zabierzowie Bocheńskim oraz działacz „S” w Nowym Sączu Andrzej Szkarłat zmarły 9 II 1986 po pobiciu przez „nieznanych sprawców”.
Dzięki wsparciu ks. Adolfa Chojnackiego z kościoła Narodzenia NMP w Krakowie-Bieżanowie, po zamordowaniu ks. Jerzego Popiełuszki, od 19 II 1985 z inspiracji Inicjatywy Obywatelskiej w Obronie Praw Człowieka „Przeciw przemocy” oraz Anny Walentynowicz rozpoczęła się rotacyjna głodówka protestacyjna zakończona 31 VIII 1985 z udziałem 387 osób z 67 miejscowości.
Po amnestii w 1986 zaczęto odtwarzać jawne struktury związku, m.in. KRH w HiL. W zakładach pracy komisje zakładowe składały wnioski do sądów o ich rejestracje, pierwsze z nich złożyli: 21 X 1987 pracownicy ZPH w Bochni, 4 XII 1987 w HiL, 1 II 88 w PSK i AM.
26 IV 1988 rozpoczął się strajk w HiL i jej filii w Bochni. Wśród 8 zgłoszonych postulatów hutnicy domagali się podwyżek dla pracowników służby zdrowia i oświaty oraz przyjęcia do pracy zwolnionych działaczy „S”. W nocy z 4 na 5 V 1988 do kombinatu wkroczyła brygada antyterrorystyczna i ZOMO. Pobito wielu uczestników, a członków komitetu strajkowego aresztowano. W odpowiedzi załoga przystąpiła do strajku absencyjnego. Po jego zakończeniu Komitet Strajkowy przekształcił się w jawny Komitet Organizacyjny NSZZ „Solidarność” HiL. W sierpniu 1988 roku Komitet organizował strajki i wiece poparcia dla protestujących na Śląsku i Wybrzeżu. 12 IX 1988 RKS Małopolska przeszedł do otwartej działalności. W przeddzień powtórnej legalizacji „S”, 17 IV 1989 r., w Małopolsce działało 160 komisji zakładowych. Związek zaangażował wszystkie swe struktury w przygotowanie się do kontraktowych wyborów 4 czerwca. Kandydaci Komitetu Obywatelskiego „S” osiągnęli w Małopolsce najlepsze wyniki w skali całej Polski.
Jarosław Szarek, Ewa Zając OBEP Kraków