Instytut Pamięci Narodowej

Polskie Miesiące

Grudzień 1981

Region Środkowo-Wschodni po 13 grudnia 1981

Stan wojenny w Lublinie rozpoczął atak sił ZOMO i SB, w nocy 12/13 grudnia 1981, około północy, na siedzibę Zarządu Regionu Środkowo-Wschodniego NSZZ „Solidarność” przy ul. Królewskiej 3. Zdemolowano wówczas wyposażenie pomieszczeń oraz aresztując osoby zabarykadowane wewnątrz budynku. W tym samym czasie, w Zamościu ZOMO rozbiło protest rolników z NSZZ RI „S”, okupujących od kilkunastu dni siedzibę KW ZSL przy ul. Bazyliańskiej.

Wprowadzenie stanu wojennego wywołało strajk w prawie 50 zakładach pracy regionu. Najliczniejszy charakter miał strajk w Wytwórni Sprzętu Komunikacyjnego Świdnik, który skupił 6 – 8 tys. strajkujących (w tym ok. 1000 osób spoza zakładu). Na czele strajku stał tu Stanisław Pietruszewski, a następnie Andrzej Sokołowski. Na terenie zakładu ujawnił się Regionalny Komitet Strajkowy z przewodniczącym Norbertem Wojciechowskim. Strajk złamany został siłą 16 grudnia, około 4.00. 17 grudnia, ok. godz. 3.00, złamano opór w Fabryce Samochodów Ciężarowych w Lublinie, gdzie strajkowało ok. 4 tys. osób. Ok. godz. 5.00 ZOMO zdusiło strajk 1200 osób w Lubelskich Zakładach Naprawy Samochodów. 18 grudnia spacyfikowano strajk w Fabryce Łożysk Tocznych w Kraśniku (2 tys. strajkujących). 19 grudnia siły pacyfikacyjne zajęły Zakłady Azotowe „Puławy”. 15 grudnia brutalny charakter miała pacyfikacja bazy towarowej PKS Kraśnik (150 strajkujących). Siłą złamano też opór 14 grudnia w Rektoracie UMCS oraz 15 grudnia w Spółdzielni Pracy Drzewno-Chemicznej w Lublinie.

Od 12/13 do 31 grudnia 1981, w woj. lubelskim internowano 138 osób, a w woj. zamojskim - 120. Głównym ośrodkiem internowania w regionie był Zakład Karny we Włodawie, a następnie Areszt Śledczy w Lublinie. Przejściowy charakter (w pierwszych tygodniach stanu wojennego) miały ZK Krasnystaw, ZK Chełm, ZK Zamość i ZK Siedlce. Liczbę więźniów politycznych (w tym przetrzymywanych w areszcie dłuższy czas bez wyroku) w okresie od 12/13 grudnia 1981 do 1989 szacuje się w całym regionie na około 130 osób. Ośrodkiem przeznaczonym specjalnie dla więźniów politycznych był ZK Hrubieszów. Ponadto wyroki więzienia (oraz dłuższe pobyty w areszcie) odbywano w AŚ Lublin oraz ZK Zamość.

Podziemne władze w postaci Tymczasowego Zarządu Regionu zawiązały się 13 grudnia ok. godz. 18.00. Jego pierwszym przewodniczącym został Marek Poniatowski (dotychczasowy przewodniczący Regionalnej Komisji Rewizyjnej). Kolejnymi przewodniczącymi byli: od maja 1982 Lesław Paga, od września 1982 Zdzisław Bradel, od stycznia 1983 Stanisław Machnik (do aresztowania w sierpniu 1983), od września 1983 Józef Krzyżanowski, a od grudnia 1986 do 1989 Stanisław Węglarz. Równolegle, od grudnia 1982, działała Regionalna Komisja Koordynacyjna.

Od grudnia 1981 do 1989 ukazywał się podziemny „Informator Solidarność Region Środkowo-Wschodni”, którego wydano 180 numerów, a średni nakład wynosił 6 - 7 tys. egz. Od lutego 1982 przez cały okres podziemia redaktorem naczelnym był Andrzej Pleszczyński. Za organizowanie druku i sieć kolportażu odpowiadał Jan Magierski. Na łamach ukazywały się oficjalne dokumenty i komunikaty TZR i RKK, choć pismo zachowało w dużej mierze charakter niezależny. Z siecią „Informatora” związany było pismo „Miesięcznik. Opinie. Komentarze. Analizy” o charakterze publicystycznym i opiniotwórczym oraz wydawnictwo „Biblioteka Informatora”. Istotną rolę w warunkach podziemnych odgrywały też takie pisma, jak „Solidarność Nauczycielska” czy „Grot” ze Świdnika.

Prestiżowy charakter miała działalność podziemnego Radia Solidarność na Lubelszczyźnie, którego działalność zainaugurowana została w kwietniu 1983 w Świdniku, gdzie do sierpnia 1988 nadano 43 audycje. Konstruowaniem i przygotowywaniem technicznym urządzeń nadawczych zajmował się Ireneusz Haczewski. Koordynatorem działań radia był Andrzej Sokołowski. Organizacją emisji nadawania w Świdniku zajmował się Henryk Gontarz. Poza Świdnikiem podziemne radio nadawało swe audycje także w Poniatowej, Puławach i Lubartowie.

Spektakularną formą ulicznej manifestacji w stanie wojennym okazały się tzw. spacery świdnickie, zainicjowane w Świdniku w dniach 5 – 14 lutego 1982. Polegały ona na zbiorowym wychodzeniu na ulice w porze nadawania wieczornego „Dziennika Telewizyjnego”. Towarzyszyło temu wystawianie do okna włączonych telewizorów. W odpowiedzi na „spacery” władze przedsięwzięły szereg działań represyjnych wobec mieszkańców Świdnika (wcześniejsza godzina milicyjna, wyłączanie oświetlenia ulic, odcinanie łączności telefonicznej i dostaw wody, wzmożone legitymowanie przez patrole milicyjne, a nawet internowanie kilku osób). Po rozpropagowaniu spacerów przez Radio Wolna Europa i prasę podziemną, podobne formy protestu społecznego były kontynuowane w następnych tygodniach m.in. w Lublinie i Puławach.

Bardziej dramatyczny charakter miały manifestacje uliczne, do których doszło w Lublinie w dniach 3 – 5 maja 1982. 3 maja do demonstracji i starć z ZOMO doszło po mszy św. w Katedrze. 4 maja do kolejnej demonstracji i interwencji ZOMO doszło na pl. Litewskim, gdzie sytuacja powtórzyła się jeszcze 5 maja. W ciągu 3 dni zatrzymanych zostało ponad 250 osób. Dramatyczny przebieg miała też demonstracja 31 sierpnia 1982 zorganizowana na pl. Litewskim. Rozpraszając kilkutysięczny tłum, zomowcy wtargnęli do pobliskiego kościoła ojców kapucynów przy Krakowskim Przedmieściu (tego dnia zatrzymano 87 osób).

Szeroki zasięg miała w latach 1982 – 1989 akcja pod nazwą „Wakacje z Bogiem”. We współpracy z Kościołem katolickim i zaprzyjaźnionymi parafiami, przedstawiciele podziemnych struktur „Solidarności” (m.in. Bogusława Kaczyńska, Józef Kaczor) zorganizowali w ciągu około 8 lat kilkaset turnusów kolonii letnich i zimowych, na ponad 5 tysięcy miejsc, dla dzieci związkowców „Solidarności”, w tym zwłaszcza z rodzin osób internowanych i uwięzionych.

W 1984 dużego rozgłosu nabrało zakwestionowanie przez mieszkańców wsi Boniewo k. Fajsławic prawidłowości wyborów samorządowych na swoim terenie. Sprawa trafiła do Sądu Najwyższego, który 28 XI 1984 unieważnił wybory, nakazując ich powtórzenie.

Pierwszym krokiem na drodze ujawniania regionalnych struktur NSZZ „Solidarność” było powołanie 5 października 1986 jawnej Tymczasowej Rady NSZZ „Solidarność” Regionu Środkowo-Wschodniego (8 nazwisk). W 1988 na masową skalę podjęto działania na rzecz delegalizacji NSZZ „S” w kilkudziesięciu zakładach pracy. Ponadzakładowy charakter miał powołany 15 marca Komitet Założycielski NSZZ „S” nauczycieli lubelskich. W środowisku wiejskim 10 kwietnia powstał Związek Producentów Rolnych „Solidarność” Województwa Lubelskiego.

W styczniu 1989 Tymczasowy Zarząd Regionu ujawnił 5 osób spośród swojego składu (z adresami i telefonami), w tym przewodniczącego Stanisława Węglarza. Jako tymczasowy punkt informacyjny podano mieszkanie Zygmunta Łupiny. Inaugurację jawnej działalności TZR ogłoszono 19 lutego 1989 podczas mszy św. w Katedrze Lubelskiej. 16 marca przedstawiciele 57 organizacji zakładowych „S” uznali TZR jako regionalną władzę Związku do czasu zwołania walnego zebrania regionu. Zebranie takie, jako II Walne Zebranie Delegatów Regionu Środkowo-Wschodniego (I WZD odbyło się w kwietniu – maju 1981), przeprowadzono w grudniu 1989, wybierając w sposób demokratyczny nowy Zarząd Regionu i jego przewodniczącego, którym pozostał nadal Stanisław Węglarz.

Oprac. Marcin Dąbrowski

Opcje strony