Aresztowania w nocy z 12 na 13 grudnia objęły prawie całe Prezydium Zarządu Regionu. Pod Stargardem Szczecińskim zatrzymano, wracającego z posiedzenia KK Mariana Jurczyka i dwóch członków Prezydium ZR Stanisława Kocjana oraz Ryszarda Bogacza. Aresztowano też Stanisława Wądołowskiego oraz Aleksandra Krystosiaka. W sumie, w tym czasie, zatrzymano ponad 50 aktywistów związkowych. W niedzielę 13 i poniedziałek 14 grudnia strajk podjęło kilkanaście zakładów pracy m.in. załoga „Warskiego”, „Gryfii”, „Parnicy”, Famabudu, Metaloportu, WPKM, Predom-Selfa, SPBO-3, Huty „Szczecin”, PPD „Gryf”, ZPO „Odra”. W niektórych zakładach próby wywołania strajku nie powiodły się. W innych – jak w Zakładach Chemicznych „Police”, porcie, Polmo, - strajk szybko wygasł.
W Stoczni „Warskiego” utworzony został MKS – 13 grudnia, który od rana 14 grudnia działał jako Regionalny Komitet Strajkowy NSZZ „Solidarność” Pomorza Zachodniego, na czele którego stanął Mieczysław Ustasiak – wiceprzewodniczący ZR. RKS tworzyli również: Andrzej Milczanowski, Stefan Niewiadomski, Tadeusz Lichota, Ryszard Drewniak. Komitet Strajkowy żądał od władz; zwolnienia wszystkich aresztowanych działaczy Związku oraz uchylenia dekretu o wprowadzeniu stanu wojennego. Żądania szczecińskiego MKS było identyczne z tym, które ogłosił Krajowy Komitet Strajkowy, w komunikacie proklamującym strajk generalny – wydanym 13 grudnia o godz. 13.20.
Junta rozpoczęła niezwłocznie pacyfikację strajkujących zakładów: już 13 grudnia około 12.30 spacyfikowano PPDiUR „Gryf”, dzień później rozpoczęto pacyfikację Stoczni „Warskiego” i „Gryfii”, 15 grudnia komuniści złamali strajk w „Parnicy”. Ostateczne rozbicie strajku w „Warskim” dokonało się w nocy z 14/15 grudnia, a w Gryfii 17 XII – Stocznia ta była najdłużej broniącym się zakładem w regionie. Do 18 grudnia w „Warskim” trwał strajk włoski. Jego kontynuację uniemożliwiły decyzje władz o zablokowaniu dostępu do zakładu i zawieszeniu w nim pracy do 4 stycznia.
Po spacyfikowaniu przez siły wojska i milicji wszystkich robotniczych miejsc oporu, szczecińska „Solidarność” zeszła do podziemia, rozpoczynając nowy etap walki z narzuconym społeczeństwu systemem. 4 marca 1982 r. skazano 6 przywódców i organizatorów strajków: Milczanowskiego, Ustasiaka, Niewiadomskiego, Lichotę, Drewniaka oraz Witolda Karolewskiego.
Od wiosny 1982 r. działały w regionie dwa ośrodki opozycji: Regionalny Komitet Strajkowy-Rada Koordynacyjna NSZZ „Solidarność” Regionu Pomorza Zachodniego, kierowany przez Grzegorza Durskiego, Stanisława Wądołowskiego i Stanisława Zabłockiego, oraz Międzyzakładowy Komitet Koordynacyjny, kierowany przez Longina Komołowskiego, Włodzimierza Lisewskiego oraz Jana Otto. Powstawały liczne podziemne komitety zakładowe, m.in. Tymczasowa Komisja Zakładowa NSZZ „Solidarność” Stoczni im. Adolfa Warskiego. W podziemiu rozpoczęto druk szeregu pism m.in. „Z podziemia”, „Grot”, „Termit”, „BIS”, „Od dołu”, „CDN”, „Solidarność Nadodrza”, „Pobrzeże”. W celu pomocy poszkodowanym przez stan wojenny utworzono przy kościele p.w. Św. Krzyża biskupi komitet charytatywno-społeczny.
Przejawem oporu społeczeństwa były w pierwszych miesiącach stanu wojennego: manifestacja 1 maja 1982 r. pod tablicą „Grudnia ‘70” oraz pochód 3 maja 1982 r. Manifestowano też 30 sierpnia 1982 r. W sierpniu r. aresztowano członków RKS- Rada Koordynacyjna NSZZ „Solidarność” Regionu Pomorza Zachodniego.
Mimo zniesienia stanu wojennego i ogłoszonej amnestii, wielu działaczy z regionu nadal było więzionych przez reżim m.in. Jurczyk, Edmund Bałuka, Ustasiak, Ryszard Jedwabny, Antoni Kadziuk, Józef Kalemba, Jan Relbert, Małgorzata Tremblińska, Danuta Skibińska, Aleksandra Jakubowska, Teresa Małek, Józef Synowka, Mieczysław Szukała.
Działalność podziemna ogniskowała się wokół dużych zakładów pracy oraz wydawnictw drugiego obiegu. Wśród władz związku sprzed stanu wojennego dochodziło do rozbieżności na tle koncepcji dalszego działania m.in. różnice między Wądołowskim a Krystosiakiem. Do gwałtownych przebiegów obchodów doszło 1 i 3 maja 1984 r.
17 kwietnia 1984 r., wychodzi z więzienia Andrzej Milczanowski. Pod koniec lipca 1984 r. utworzono w podziemiu Radę Koordynacyjną NSZZ „Solidarność” Pomorza Zachodniego w skład, której wchodził Andrzej Milczanowski, Władysław Dziczek, Longin Komołowski, Jacek Sauk, Tadeusz Olczak, zastąpiony później przez Mieczysława Lisowskiego. W sierpniu 1984 r. Stanisław Wądołowski, Andrzej Milczanowski, Jerzy Zimowski i J. Kostecki rozpoczęli zbieranie podpisów pod listem otwartym do Rady Państwa i Sejmu PRL, zapowiadającym tworzenie nowych związków zawodowych w oparciu o członków związku sprzed stanu wojennego.
Pod koniec sierpnia 1984 r. zwolniony został z więzienia Marian Jurczyk. We wrześniu szczecińscy przywódcy podziemia solidarnościowego: Marian Jurczyk, Stanisław Wądołowski, Aleksander Krystosiak, Andrzej Milczanowski spotkali się w Gdańsku z Lechem Wałęsą. Mimo deklaracji o potrzebie utrzymania jedności związku, dochodzi do rozdźwięków między Jurczykiem a Wałęsą.
22 października 1986 r. powstała Tymczasowa Rada Koordynacyjna Pomorza Zachodniego, którą tworzyli: Marian Jurczyk, Aleksander Krystosiak, Stanisław Wądołowski, M. Zarzycka. Nowa struktura podziemna podkreślała konieczność utrzymania ciągłości związku, który został rozwiązany w sposób nielegalny i nadal istnieje. TRK nie zdołała odbudować jedności podziemia na Pomorzu Zachodnim.
Jesienią 1986 r. z inicjatywy Stanisława Możejki, pracownicy Morskiej Stoczni Remontowej i Portu w Świnoujściu występują do Sądu Wojewódzkiego z wnioskiem o zarejestrowanie zakładowej organizacji NSZZ „Solidarność”. Mimo odrzucenia wniosku przez Sąd, pomysł tworzenia zakładowych ogniw „Solidarności” i składania do sądu wniosków o ich rejestrację, został podjęty w Szczecinie i innych regionach kraju. 22 czerwca 1987 r. taką inicjatywę próbowali realizować pracownicy „Warskiego”, a później innych zakładów pracy w regionie m.in. Komunalnego Przedsiębiorstwa Robót Inżynierskich w Szczecinie, którzy złożyli do SW wniosek o zarejestrowanie związku zawodowego „Jedność”.
W sierpniu 1987 r. powstał 15-osobowy Społeczny Komitet Obchodów Rocznicy Sierpnia ’80. Przewodniczącym został Krystosiak, a członkami m.in. Jurczyk i Wądołowski. W listopadzie rozwiązano Tymczasową Radę Regionu Pomorza Zachodniego, ustalając iż funkcję kierowniczą związku sprawować będzie grupa byłych działaczy Zarządu Regionu sprzed stanu wojennego m.in. Marian Jurczyk. W Krajowej Komisji Wykonawczej NSZZ „Solidarność” region reprezentował Andrzej Milczanowski. Część działaczy „Solidarności” stworzyła konkurencyjną dla KKW strukturę o nazwie Grupa Robocza Komisji Krajowej.
5 maja 1988 r. doszło do wybuchu strajków w zajezdniach autobusowych w Dąbiu i Policach. Przywódcy protestu Romuald Ziółkowski i Józef Ignor zostali wyrzuceni z pracy. 22 czerwca strajki w WPKM oraz wszystkich szczecińskich zajezdniach autobusów w obronie zwolnionych zakończyły się sukcesem – obu działaczy związkowych przyjęto ponownie do pracy. 17 sierpnia wybuchł strajk w porcie, do którego dołączył WPKM. Powstał Międzyzakładowy Komitet Strajkowy z Edwardem Radziewiczem jako przewodniczącym. Wydawano prasę strajkową „Kurier Strajkowy”, „Kolporter”.
12 września 1988 r. powstał Międzyzakładowy Komitet Organizacyjny NSZZ „Solidarność”. Przewodniczącym został Edward Radziewicz. Idei MKO sprzeciwił się Tymczasowy Zarząd Regionu. W październiku 1988 r. nastąpiło połączenie MKO i Rady Koordynacyjnej NSZZ „Solidarność”. Powstał Międzyzakładowy Komitet Organizacyjny NSZZ „Solidarność” Regionu Pomorza Zachodniego. Do KKW wszedł Radziewicz, będąc drugim, obok Milczanowskiego, reprezentantem regionu w tej strukturze. 28 lutego 1989 r. Lech Wałęsa, podczas wizyty w Szczecinie, udziela poparcia MKO. Reprezentantami Pomorza Zachodniego przy okrągłym stole byli
E. Radziewicz, Artur Balazs, A. Milczanowski, Piotr Baumgart, Przemysław Fenrych. TZR dystansuje się od rozmów okrągłego stołu.
23-25 listopada 1989 wybrano Zarząd Regionu z Edwardem Radziewiczem jako przewodniczącym. W listopadzie 1990 zastąpił go Longin Komołowski. W tym czasie do „Solidarności” należało 65 tys. osób.
25 marca 1990 w Szczecinie powstaje Tymczasowa Krajowa Komisja Porozumiewawcza NSZZ „Solidarność – 80”. Przewodniczącym został Marian Jurczyk. We wrześniu 1991 r. powstał NSZZ „Solidarność-80”.
Robert Kościelny
(Szczecin)
Tekst powstał w oparciu o prace:
Z. Matusewicz, Rewolucja Solidarności, Szczecin 1997; Idem, Wprowadzenie stanu wojennego, w: Pomorze Zachodnie w tysiącleciu, red. P. Bartnik, K. Kozłowski, Szczecin 2000; S. Jankowski, Sytuacja polityczna na Pomorzu Zachodnim w grudniu 1981 , w: Stan wojenny w skali kraju i Pomorzu Zachodnim, red. M. Machałek i J. Macholak, Szczecin 2005; S. Jankowski, M. Machałek, NSZZ „Solidarność” Pomorza Zachodniego od stanu wojennego do III RP, w: Pomorze Zachodnie w latach 1945-2005, red. K. Kozłowski, Szczecin 2005; S. Jankowski, M. Machałek, „Solidarność” na Pomorzu Zachodnim, w: Od Polski Ludowej do III RP w Unii Europejskiej, red. K. Kozłowski, Szczecin 2006.