Instytut Pamięci Narodowej

Polskie Miesiące

Grudzień 1981

Region NSZZ „Solidarność” Ziemia Radomska w latach 1981-1989

13 grudnia 1981 r. z chwilą wprowadzenia stanu wojennego na terenie województwa radomskiego internowano 113 działaczy „S” z przewodniczącym MKR Andrzejem Sobierajem na czele. Niemal równocześnie funkcjonariusze ZOMO, MO i SB opanowali siedzibę Zarządu Regionu „S” w Radomiu. Tego samego dnia, pod wrażeniem rozbicia siedziby władz regionalnych „S” samorzutnie zakończył się strajk na WSI. Nieudaną próbę wywołania strajku w Zakładach „Radoskór” podjął Krzysztof Bińkowski, który został aresztowany i skazany na ponad rok więzienia. W grudniu 1981 roku w celu okazania pomocy represjonowanym i ich rodzinom utworzono Komitet Pomocy Internowanym przy biskupie sandomierskim ks. Edwardzie Materskim, który objął to środowisko systematycznym, zorganizowanym wsparciem. W latach 1981-1982 na terenie województwa radomskiego doszło jedynie do mniejszych akcji protestacyjnych w zakładach pracy. Jedną z nich był strajk zorganizowany 14 i 15 grudnia w Spółdzielni Pracy w Przysusze. 20 grudnia w Ośrodku Badawczo-Rozwojowym „Prebot” w Radomiu zorganizowano zbiórkę pieniędzy na pomoc dla rodzin internowanych pracowników zakładu. Podobną zbiórkę przeprowadzono 15 stycznia 1982 r. w Przedsiębiorstwie Transportowym Handlu Wewnętrznego oraz 5 i 7 marca 1982 r. wśród pracowników Wojewódzkiego Urzędu Poczty w Radomiu. 29 grudnia 1981 r. zniszczono gablotę z materiałami propagandowymi PZPR w Ośrodku Badawczo-Rozwojowym „Prebot” w Radomiu. 17 lutego 1982 r. w Zakładach Tworzyw Sztucznych „Pronit-Erg” w Pionkach 14 pracowników zaczęło nosić czarne opaski na znak solidarności z internowanymi kolegami. 1 marca w Radomiu wymalowano wrogie napisy na pomniku funkcjonariuszy MO i SB poległych w walce z „reakcyjnym podziemiem” oraz pomniku żołnierzy radzieckich. 13 maja doszło do protestacyjnych przerw w pracy w Zakładach Metalowych w Radomiu (375 osób), Fabryce Łączników w Radomiu (100 osób) oraz Kombinacie Wyrobów Nożowniczych i Nakryć Stołowych „Gerlach’ w Drzewicy (29 osób). 7 maja w Radomiu zniszczono 9 flag. 24 sierpnia uszkodzono pomnik żołnierzy radzieckich, natomiast 23/24 września ten pomnik został oblany farbą. 29 października 1982 r. członkowie grupy inicjatywnej nowych związków zawodowych w Zakładach Przemysłu Tytoniowego w Radomiu otrzymali anonim z pogróżkami. 15 grudnia tego samego roku anonimowy telefon z pogróżkami otrzymał prezes Sądu Rejonowego w Przysusze.

24 grudnia 1981 r. w Radomiu ukazała się pierwsza ulotka pt. „”Notatnik Radomski – specjalne wydanie świąteczne 1981 r.”, wzywająca do stawiania oporu wobec rygorów stanu wojennego. Jej autorami byli działacze „S”, m. in.: Piotr Kozakiewicz i Ryszard Staszowski. Nakład w liczbie 1500 egzemplarzy został rozprowadzony w radomskich kościołach w czasie Pasterki. W początkach stycznia 1982 roku ta sama grupa wydała w nakładzie 3000 egz. „Radomski Serwis Informacyjny – drugie wydanie noworoczne – styczeń 1982 r.”, przeznaczony do kolportażu w radomskich zakładach pracy. Większość nakładu została zarekwirowana 6 stycznia przez SB w pobliżu mieszkania Marii Płuciennik. Członkowie tej grupy zostali wówczas aresztowani. 15 października 1982 r. Sąd Najwyższy skazał większość z zatrzymanych (Ryszarda Staszowskiego, Marię B. Płuciennik, Zdzisława Molendę, Mariana S. Pierzchalskiego, Franciszka Świnoburko, Ewę Glinę, Marię Bienkiewicz oraz Gabriela Bilskiego) na kary więzienia od 10 miesięcy do 1 roku pozbawienia wolności z zawieszeniem wyroku na trzy lata oraz na kary grzywny w wysokości od 18 do 30 000 zł. Odrębnie sądzony był inny członek tej grupy – Marian Choroś, którego sprawę wyłączono do odrębnego postępowania. Natomiast sprawę Piotra Kozakiewicza, symulującego wówczas chorobę psychiczną, umorzono. W tym samym roku kolportaż i rozprowadzanie wydawnictw podziemnych prowadziła grupa w składzie: Grzegorz Ochnia, Dariusz Żytnicki i Jerzy Nowakowski, których po kilku miesiącach aresztowano. 23 maja 1982 r. w Elektrowni „Kozienice” ujawniono 3-osobową nieformalną grupę, która prowadziła nielegalną działalność związkową pod sztandarami „S”. 24 maja w Radomiu ujawniono 18-osobową nielegalną organizację, kolportującą sporządzone przez siebie ulotki wśród uczniów Technikum Mechanicznego i VI Liceum Ogólnokształcącego im. J. Kochanowskiego.

W listopadzie 1983 roku nastąpiło rozbicie tajnej drukarni pisma „Solidarni” wydawanego przez działaczy z Zakładów Metalowych w Radomiu oraz aresztowania i procesy osób zaangażowanych w wydawanie tego czasopisma. W tym okresie ukazywało się też pismo „Ziemia Radomska” oraz „Biuletyn Informacyjny Zakładów Metalowych Radom „Solidarność”. Od stycznia 1984 roku grupa w składzie: Wiesław Mizerski (reprezentujący Zakłady „Radoskór”), Waldemar Baranowski i Franciszek Kramek (Zakłady Metalowe) oraz Krzysztof Bińkowski wydawała pismo „Wolny Robotnik”, który pełnił rolę organu podziemnej „S” w regionie radomskim i – z przerwami - ukazywał się do końca 1989 roku. W 1986 roku F. Kramek i W. Baranowski zostali aresztowani w podziemnej drukarni w Kozienicach, po wydrukowaniu kolejnego nakładu „WR”. Wówczas do redakcji dołączyła Ewa Soból, zaś druk przeniesiono do Warszawy (podziemna drukarnia „Myśl”). W latach 1987-1989 w Radomiu i regionie (oprócz „Wolnego Robotnika”) wydawano kilka czasopism podziemnych: „Zgoda” – organ „S” w Zakładach Metalowych, „Rzecz Sumienia” (organ „Solidarności” nauczycielskiej), „UFO” (uczniowski Front Odmowy), „Koncept” (wydawca Wiesław Mizerski). Od 1983 do 1989 roku – z przerwami – w Pionkach ukazywał się miesięcznik „Barykada”. W latach 1988-1989 Komitet Robotniczy Polskiej Partii Socjalistycznej w Pionkach wydawał czasopismo „Iskra”, ukazując się również poza zasięgiem cenzury.

Od 1982 do 1988 roku w Radomiu nielegalnie obchodzono kolejne rocznice Radomskiego Czerwca 1976, składając kwiaty pod kamieniem węgielnym pod pomnik upamiętniający te wydarzenia (pomnika nie zdążono odsłonić w 1981 roku). Osoby aktywnie uczestniczące w tych oraz innych obchodach (rocznice Konstytucji 3 Maja, 31 sierpnia, 11 listopada i 13 grudnia) były represjonowane poprzez zatrzymania na 48 godzin, karanie grzywną przez kolegium do spraw wykroczeń, aresztowania i rozprawy sądowe oraz pobicia. W 1984 roku przed radomską konkatedrą działacze „S” postawili 5-metrowy, brzozowy krzyż, upamiętniający ofiary Czerwca’76 i stanu wojennego. W 1986 roku podziemna „Solidarność” wysunęła inicjatywę wmurowania pamiątkowej tablicy, poświęconej ofiarom protestów robotniczych z 1976 roku w kościele św. Trójcy w Radomiu. Pomysł nie został zrealizowany z uwagi na to, że ówczesny biskup sandomiersko-radomski ks. Edward Majerski nie wyraził zgody na umieszczenie na tablicy napisu „Solidarność”. W związku z tym tablicę odsłonięto w klasztorze paulinów na Jasnej Górze, zaś część działaczy „S” zaczęła coraz mocniej dystansować się od struktur radomskiego Kościoła. 3 maja 1983 r. doszło do największej w Radomiu manifestacji w okresie stanu wojennego. Po Mszy św. w Kościele Garnizonowym na ul. Żeromskiego uformowała się kilkutysięczna demonstracja, która dotarła na skrzyżowanie ulic: Żeromskiego i 1 Maja, do pomnika ofiar Radomskiego Czerwca’76, gdzie złożono kwiaty. Okolicznościowe przemówienie wygłosił Andrzej Sobieraj, który po chwili musiał uciekać przed próbującymi go aresztować funkcjonariuszami SB (dzień później został tymczasowo aresztowany pod zarzutem zorganizowania nielegalnego zgromadzenia oraz wzywania pomocy podczas próby zatrzymania). W czasie śpiewania pieśni patriotycznych oddziały ZOMO rozproszyły manifestantów. W podobny sposób (choć na mniejszą skalę) obchodzono narodowe rocznice w mniejszych ośrodkach regionu radomskiego. W latach 1982-1989 w Pionkach co roku odbywało się kilka akcji kolportażu nielegalnych ulotek, malowania haseł na murach, wkopywania krzyża katyńskiego na miejscowym cmentarzu. Działania te podejmowano również przed wyborami do rad narodowych i Sejmu PRL. W kościele pw. Św. Barbary odbywała się comiesięczna Msza św. w intencji Ojczyzny, z patriotyczną oprawą plastyczną i muzyczną.

Od jesieni 1982 roku trwały próby stworzenia reprezentacji regionalnej podziemnych struktur „S” w regionie radomskim. 9 listopada 1982 r. powstała Tymczasowa Rada „Solidarności” Ziemi Radomskiej. W 1983 roku powołano Regionalną Komisję Koordynacyjną NSZZ „Solidarność” Ziemia Radomska. Nie przyniosły one konsolidacji podziemia z uwagi na jego rozproszenie, zastraszenie społeczeństwa i szczególnie silną infiltrację środowisk przywódczych „S” przez SB poprzez sieć tajnych współpracowników. W rezultacie, działalność podziemną na terenie województwa radomskiego prowadziło kilkanaście luźno powiązanych ze sobą grup i środowisk podziemnych. Najważniejsze ośrodki podziemnej „S” w regionie radomskim znajdowały się w Zakładach Metalowych Gen. Waltera w Radomiu, Zakładach „Radoskór” oraz przy kościele Św. Trójcy w Radomiu i przy parafii pw. św. Barbary w Pionkach, gdzie w latach 1983-1989 funkcjonowała podziemna Tymczasowa Komisja Terenowa „S”, powołana przez ks. Stanisława Sikorskiego, Waldemara Rusinowskiego i Konrada Sałagana. W I połowie 1983 roku nieudaną próbę stworzenia rozbudowanych struktur podziemnych w Radomiu podjął uwolniony z internowania (23 grudnia 1982 r.) Andrzej Sobieraj wraz z Jackiem Jerzem. W styczniu 1983 roku zmarł nagle 38-letni wówczas J. Jerz, a jego pogrzeb stał się manifestacją oporu środowisk solidarnościowych. Kondukt pogrzebowy, złożony z kilku tysięcy zwolenników „S” przeszedł ulicami miasta (wbrew zakazowi władz) na cmentarz przy ul. Limanowskiego. Do maja tego roku A. Sobieraj powołał trzy niezależne od siebie grupy podziemne, które miały przejść szkolenie drukarskie i z technik konspiracyjnych. A. Sobieraj czynił też starania w celu sprowadzenia z Warszawy nowocześniejszej maszyny drukarskiej. Dziełem tej struktury było kilkakrotne wydrukowanie i rozrzucenie ulotek. Jednak w czasie szkolenia drugiej grupy nastąpiła dekonspiracja i aresztowania. Szykany i represje (m. in. aresztowanie A. Sobieraja) uniemożliwiły rozszerzenie działalności tej struktury. W 1984 roku z inicjatywy Wiesława Mizerskiego powstała Tymczasowa Komisja Międzyzakładowa „S”, niemniej nie wyszła poza stadium organizacyjne. Jesienią 1986 roku powołano Regionalną Komisję Wykonawczą „S”. We wrześniu 1988 roku grupa osób ze środowiska RKW oskarżyła Marię Bieńkiewicz – działaczkę tej struktury o współpracę z SB. Po tym wydarzeniu, 4 października 1988 r. rozwiązano RKW, a 14 października tego roku powołano Międzyzakładową Komisję Regionalną z Witoldem Królem na czele. W listopadzie 1988 roku zmarginalizowana grupa przeciwników M. Bienkiewicz i popierającego ją W. Króla przygotowała obszerny dokument, uzasadniający - jak się później okazało niepotwierdzone - oskarżenia jej o agenturalność.

Na skutek tarć wewnętrznych i podziałów w środowisku działaczy podziemnej „S” (przede wszystkim na gruncie światopoglądowym i ambicjonalnym), mających swoje korzenie jeszcze w czasie kilkuletniej działalności konspiracyjnej, w MKR „S” ukształtowały się dwie, rywalizujące ze sobą grupy: „korowska” (liberalno-lewicowa) wokół przewodniczącego W. Króla oraz „katolicka” (chrześcijańsko-narodowa) wokół Jana Rejczaka, bliskiego współpracownika biskupa sandomiersko-radomskiego ks. Edwarda Materskiego. 22 marca 1989 r. powstał Komitet Obywatelski Ziemi Radomskiej pod przewodnictwem Jana Rejczaka – działacza „S” z lat 1980-1981 oraz szefa radomskiego Klubu Inteligencji Katolickiej, grupujący środowiska opozycyjne, związkowe i kombatanckie o zabarwieniu konserwatywnym, narodowym i katolickim. Utworzenie KOZR spotkało się z negatywną reakcją MKR „S” i w praktyce oznaczało powstanie konkurujących struktur niezależnych. W kwietniu tego roku zostały odbudowane legalne struktury „S” w województwie radomskim. 17 kwietnia tego roku MKR „S” oraz KOZR powołały wspólny komitet, występujący pod nazwą „Komitet Obywatelski „Solidarność” Ziemia Radomska”. Doszło wówczas do porozumienia w sprawie wystawienia wspólnej listy w wyborach do sejmu i senatu, do którego mieli kandydować działacze KOZR: Stefan Bembiński, Jan Pająk i Henryk Bąk (ten ostatni wycofał swoją kandydaturę) oraz Maciej Półtorak i Jan Łopuszański. 19 kwietnia okazało się, że kandydatem Lecha Wałęsy z Radomia będzie Jan Józef Lipski, który otrzymał poparcie KO „S” Ziemia Radomska. W tej sytuacji wywodzący się z KOZR członkowie tego komitetu nieoficjalnie nadal popierali kandydata KOZR do senatu Jana Pająka, nie zgadzając się na kandydaturę Jana Józefa Lipskiego, odrzucanego z racji jego światopoglądu („socjalista” i „ateista”). W wyborach 4 czerwca 1989 roku do senatu z terenu województwa radomskiego do senatu dostał się Stefan Bembiński, natomiast J.J. Lipski musiał ubiegać się o mandat senatora ponownie w drugiej turze wyborów, co stanowiło jedyny przypadek tego rodzaju w skali kraju. Z rekomendacji „S” do sejmu weszli wówczas: Jan Łopuszański i Maciej Półtorak. Z wyborów 4 czerwca środowisko działaczy „S” w regionie radomskim wyszło głęboko podzielone oraz ostro skonfliktowane na tle politycznym, światopoglądowym i osobistym. Sytuacji nie poprawiło utworzenie, w drugiej połowie lipca 1989 roku, przez walny Zjazd Delegatów NSZZ „Solidarność” Ziemia Radomska specjalnej komisji dla zbadania zarzutów wobec M. Bieńkiewicz. Po dwóch miesiącach prac komisja uznała zarzuty za bezpodstawne, głównie z uwagi na brak dowodów.

Marek Wierzbicki

Opcje strony