Instytut Pamięci Narodowej

Polskie Miesiące

Sierpień 1980

7 września

► „Tygodnik Powszechny” publikuje orędzie Ojca Świętego Jana Pawła II do Prymasa Polski kard. Stefana Wyszyńskiego z dnia 20 sierpnia (zostało ono wydrukowane i rozpowszechnione na terenie strajkujących zakładów Wybrzeża Gdańskiego już 25 sierpnia): Najczcigodniejszy i Umiłowany Księże Kardynale Prymasie, piszę tych kilka słów, aby zapewnić Waszą Eminencję, że w ciągu ostatnich trudnych dni jestem szczególnie blisko modlitwą i sercem, uczestnicząc w tych doświadczeniach, przez jakie przechodzi raz jeszcze Moja Ojczyzna i Moi Rodacy.

8 września

► Wybuchają lokalne i sporadyczne strajki, m.in. w Białymstoku, Kamiennej Górze, Tarnowie, Ełku, Olecku, Augustowie, Poznaniu. ► Wiceprezydent Warszawy J. Bielecki przyjmuje przywódców Międzyzakładowego Komitetu Założycielskiego NSZZ Mazowsze. ► Na rozszerzonym plenarnym posiedzeniu Zarządu Głównego SPATiF-ZASP zapada uchwała o potrzebie odbycia na przełomie września i października nadzwyczajnego zjazdu delegatów. Ma on rozważyć ideowo-programowe założenia i strukturę Niezależnego Samorządnego Związku Artystów Scen Polskich. ► Wicepremier Henryk Kisiel ujawnia, że zadłużenie PRL przekroczyło 20 mld dolarów. Jednocześnie podaje do wiadomości, że od maja PRL otrzymała od ZSRS kredyty w wysokości 550 mln dolarów.

9 września

► Środki masowego przekazu informują o przypadkach strajków w różnych regionach kraju: w Tarnowie (strajk komunikacji miejskiej) oraz w województwach: piotrkowskim, białostockim, bydgoskim, opolskim, olsztyńskim, tarnobrzeskim (w Kopalni Siarki Machów), zamojskim (w Zamojskiej Fabryce Mebli); także o wznowieniu pracy przez Wytwórnię Sprzętu Komunikacyjnego w Mielcu (po pięciodniowym strajku), Zakłady Przemysłu Wełnianego w Piotrkowie Trybunalskim; dzień później – o podjęciu pracy przez białostockie Fasty. ► Obraduje Zarząd Główny Związku Literatów Polskich. W posiedzeniu uczestniczy Lech Bądkowski, członek Prezydium MKZ NSZZ w Gdańsku. W przyjętej uchwale pisarze dziękują robotnikom za podjęcie w czasie sierpniowego strajku spraw kultury narodowej, a w szczególności za ograniczenie działalności cenzury.

10 września

► Na skutek konfliktów płacowych i utrudnień w organizacji nowych związków ponownie strajkuje wiele zakładów, m.in. w Bartoszycach, Białymstoku, Drohiczynie, Inowrocławiu, Łodzi, Olsztynie, Piotrkowie Trybunalskim, Piszu, Prudniku, Radomsku, Tarnowie i woj. tarnobrzeskim. ► W Lublinie konstytuuje się kolejny Międzyzakładowy Komitet Założycielski NSZZ. ► W Warszawie obraduje zjazd organizacyjny Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego Pracowników Nauki, Techniki i Oświaty z udziałem 286 delegatów, reprezentujących 9800 członków ze 127 instytutów naukowych, 23 placówek oświatowych i wychowawczych oraz 18 innych. Ukonstytuował się siedmioosobowy Zarząd Główny z przewodniczącym Zdzisławem Bobrowskim oraz członkami: Wiktorem Kulerskim, Piotrem Stasińskim, Tadeuszem Kłopotowskim, Krystyną Starczewską, Zbigniewem Peradzyńskim. Postanowiono doprowadzić do jak najściślejszej współpracy z NSZZ Mazowsze. Środki masowego przekazu nie publikują żadnych wiadomości o tym wydarzeniu. ► Gdański MKZ NSZZ wydaje Oświadczenie: […] w wyniku strajku wywalczyliśmy podwyżki płac i Niezależne Związki Zawodowe. Podwyżki, które przyznaje nam porozumienie z 31 sierpnia 1980 r. są znacznie mniejsze od tych, jakie skłonne były przyznać władze poszczególnym zakładom za odstąpienie od strajku. Walczyliśmy o Niezależne Samorządne Związki Zawodowe nie tylko dla siebie, ale dla całego społeczeństwa. Walczyliśmy o związki zawodowe m.in. dlatego, że jednorazowe podwyżki w pojedynczych zakładach pracy niczego nie załatwiają. Chcemy uczynić z płac, dotąd jednostronnie ustalanych przez władze państwowe, przedmiot pertraktacji między pracodawcami a pracownikami. […] będziemy pertraktować z władzami w sprawie zapowiedzianej w porozumieniu z 31 sierpnia 1980 r. rekompensaty wzrostu kosztów utrzymania i wzrostu płac dla najniżej zarabiających. Jak najszybciej podejmiemy prace nad przygotowaniem nowych umów zbiorowych w taki sposób, aby zabezpieczyć skutecznie prawa pracowników i godziwą płacę za pracę. […]

11 września

► W Hucie Katowice Międzyzakładowy Komitet Robotniczy podpisuje z Komisją Rządową porozumienie dotyczące gwarancji realizacji Porozumienia Gdańskiego w zakresie tworzenia struktur niezależnych samorządnych związków zawodowych. W porozumieniu zapisano: […] porozumienie zapewnia gwarancje realizacji postanowień porozumienia gdańskiego z dnia 31 sierpnia 1980 r., w odniesieniu do Niezależnych Samorządnych Związków Zawodowych zwanych dalej Niezależnymi Związkami polegają na: akceptacji i nie przeciwdziałaniu przez ograna administracji państwowej, Milicji Obywatelskiej i Służby Bezpieczeństwa, oraz kierownictwa zakładów pracy i zakładowych organizacji politycznych – powstawaniu, organizowaniu i funkcjonowaniu tych związków, z tym że z chwilą wejścia w życie nowej ustawy o Związkach Zawodowych, Niezależne Związki dopełnią formalności w niej przewidzianych. […] Ponadto strona rządowa gwarantowała: dostęp do mediów‚ zwolnienie z obowiązku pracy osób pełniących funkcje związkowe z zachowaniem prawa do wynagrodzenia‚ udostępnienie lokali i pomieszczeń przez dyrekcje zakładów pracy lub władze terenowe z przeznaczeniem na działalność związkową‚ możliwość współdecydowania o sprawach pracowniczych i socjalnych‚ możliwość otwarcia kont bankowych oraz uczestnictwa strony związkowej w pracach nad nową ustawą o związkach zawodowych‚ samorządzie robotniczym i kodeksie pracy. Ustalono‚ że dla dopełnienia formalności odpowiednie dokumenty, jak statuty‚ składy władz i wnioski o przyznanie lokali, będą przedstawiane wojewodom właściwym dla miejsca działania. Strona rządowa zobowiązywała się ponadto do zapewnienia bezpieczeństwa wszystkim strajkującym‚ członkom komitetów strajkowych i robotniczych oraz ich rodzinom‚ a także osobom wspomagającym komitety robotnicze. Ze strony rządowej dokument podpisali: Franciszek Kaim – minister hutnictwa‚ Zbigniew Szałajda - dyrektor naczelny Huty Katowice‚ Kazimierz Sąda – podsekretarz stanu w Ministerstwie Hutnictwa‚ Eugeniusz Pustówka – dyr. naczelny Huty im. Lenina‚ Franciszek Grzesiek – generalny dyrektor Zjednoczenia Metali Nieżelaznych‚ Michał Stopaniak – dyrektor Departamentu Pracy i Płac Ministerstwa Hutnictwa, oraz Antoni Seta – przewodniczący Związku Zawodowego Hutników. Z ramienia MKR porozumienie sygnowali: Andrzej Rozpłochowski – przewodniczący MKR Huty Katowice‚ Jacek Jagiełka – wiceprzewodniczący‚ Bogdan Borkowski – wiceprzewodniczący‚ Kazimierz Świtoń – sekretarz MKR‚ Aleksander Karpierz‚ Zbigniew Kupisiewicz‚ Wiesław Tatko. W negocjacji porozumienia w charakterze doradców udział wzięli: Wiesław Chrzanowski‚ Stefan Kurowski‚ Janusz Krzyżewski‚ Zbigniew Bogusławski. ► W Poznaniu zostaje utworzony Międzyzakładowy Komitet Założycielski NSZZ Wielkopolska. W zebraniu uczestniczy około 30 przedstawicieli Komitetów Założycielskich. Powołane zostaje Prezydium w składzie: Zdzisław Rozwalak (przewodniczący, Poznańska Fabryka Maszyn Żniwnych), Lech Dymarski, Jerzy Jankowski (HCP), Krzysztof Mędrek (Zakład Zadrzewień i Zieleni), Roman Schefke (Akademia Rolnicza) oraz Aleksander Ziemkowski – doradca. Powstaje pierwszy spis Komitetów Założycielskich. Na spotkaniu licznie reprezentowany jest Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, m.in.: Zofia Trojanowiczowa, Krystyna Laskowicz, Barbara Sienkiewicz, Janusz Pałubicki. ► W Bielsku-Białej powstaje MKZ NSZZ Podbeskidzie. W jego skład wchodzą przedstawiciele 29 zakładów, w tym: Fabryki Samochodów Małolitrażowych (największy zakład regionu), Befamy, PKS, Zakładów Chemicznych w Oświęcimiu. ► Premier Józef Pińkowski powołuje komisje mieszane ds. nadzoru realizacji protokołów ustaleń z MKS-ami w Gdańsku, Szczecinie, Jastrzębiu. Przewodniczą im – odpowiednio: Andrzej Jedynak, Kazimierz Barcikowski, Franciszek Kaim. ► Obraduje Sekretariat KC PZPR. Zdzisław Kurowski przedstawia raport, z którego wynika, że nadal strajkuje 40 zakładów w 24 województwach, natomiast w 31 zakładach strajk został właśnie zakończony. Sekretariat powołuje zespół ds. konfliktów społecznych, na czele którego staje Stefan Olszowski.

12 września

► Obradują Zarządy Główne: Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich (nad miejscem i rolą prasy w życiu społecznym, modelem propagandy, informacji, prawa i obowiązkami dziennikarza) oraz Związek Nauczycielstwa Polskiego (nad demokratyzacją, samodzielnością, samorządnością ruchu związkowego). ZNP uznaje się związkiem niezależnym, działającym poza strukturą Centralnej Rady Związków Zawodowych. ► W Białymstoku powstaje Międzyzakładowy Komitet Założycielski NSZZ, na czele którego staje Michał Pietkiewicz. ► Pojawia się pierwsza informacja prasowa o tworzących się niezależnych związkach: gdańska popołudniówka „Wieczór Wybrzeża” zamieszcza omówienie bieżących problemów działalności MKZ NSZZ w Gdańsku. Następnego dnia ten sam tekst drukuje dziennik „Głos Wybrzeża”.

13 września

► Rada Państwa PRL podejmuje uchwałę w sprawie trybu rejestracji nowo powstających związków zawodowych. Mogą się one rejestrować w Sądzie Wojewódzkim w Warszawie. Sąd ten dokonywać będzie rejestracji po stwierdzeniu, że statut uchwalony przez komitet założycielski związku zawodowego nie jest sprzeczny z Konstytucją PRL i innymi przepisami prawa. Odwołania od negatywnej decyzji Sądu Wojewódzkiego rozpatrywać będzie Sąd Najwyższy. Sąd Wojewódzki w Warszawie może unieważnić rejestrację, gdy działalność związku okaże się sprzeczna z przepisami prawa. Agencje zachodnie uznają wydanie tej uchwały za fakt bezprecedensowy w powojennej historii politycznej Europy Wschodniej. ► Prezydium MKZ NSZZ w Gdańsku przyjmuje projekt statutu nowego związku. Następnie tekst statutu ma zostać poddany pod dyskusję w zakładach pracy regionu. ► W Gdańsku obraduje Stowarzyszenie Filmowców Polskich. Omawiane są stosunki pomiędzy mecenatem państwowym a środowiskami twórców filmowych, sposoby ograniczenia ingerencji administracji partyjno-rządowej w pracę twórców filmowych oraz problem ich artystycznej i materialnej samodzielności i samorządności. ► W Warszawie obraduje Zarząd Główny Stowarzyszenia Architektów Polskich. Wskazuje na fatalny stan polskiej architektury, złą jakość materiałów budowlanych, dramatycznie niski techniczny poziom wykonawstwa. ► Zarząd Telewizji Polskiej w ostatniej chwili rezygnuje z już zapowiedzianej emisji programu przygotowanego przez Telewizję Gdańską, poświęconego budowie Pomnika Poległych Stoczniowców w 1970 r., z udziałem m.in. Bogdana Pietruszki – autora projektu, Kazimierza Kutza i Andrzeja Wajdy. ► MKZ NSZZ Ziemi Łódzkiej skupia już 41 zakładów. Punkt informacyjny MKZ mieści się w prywatnym mieszkaniu przewodniczącego Grzegorza Palki – wchodzących legitymują funkcjonariusze SB. ► Odbywa się posiedzenie Komitetu Obrony Kraju; zostaje podjęta decyzja o podjęciu przygotowań do wprowadzenia stanu wojennego.

14 września

► Dolnośląski MKZ NSZZ zrzesza organizacje związkowe z ok. 1000 zakładów pracy z obszaru Dolnego Śląska (poza rejonem Wałbrzycha, gdzie formuje się osobny region związkowy). Trwają starania o przydział większego lokalu i środków technicznych. Wojewoda wrocławski przesyła obietnicę przydzielenia do dyspozycji MKZ powielaczy.

15 września

► Zbiera się na kolejne obrady gdański MKZ NSZZ. Kilkuset delegatów związkowych z regionu zapoznaje się z projektem statutu. Podsumowując dotychczasowy rozwój niezależnych związków, delegaci stwierdzają, że w kraju istnieje już 16 regionalnych organizacji związkowych, a niezależny ruch związkowy objął ok. 3,5 tys. zakładów i około 3 mln pracowników. Na zakończenie obrad MKZ NSZZ podejmuje decyzję o przygotowaniu zjazdu przedstawicieli wszystkich powstałych dotychczas regionalnych MKZ na 17 września. ► W Krakowie powstaje MKZ NSZZ. Przystępuje do niego 56 zakładów, w zebraniu założycielskim uczestniczą obserwatorzy z kolejnych 78 zakładów. Za podstawę działania krakowski MKZ przyjmuje projekt statutu MKZ Gdańsk. W Hucie im. Lenina do NSZZ należy ponad 90% załogi. ► W Zielonej Górze powstaje MKZ NSZZ Ziemi Lubuskiej. Jego przewodniczącym zostaje Kazimierz Skorupski, sekretarz literacki Teatru Ziemi Lubuskiej, wiceprzewodniczącym – Zbigniew Jelinek z Estrady Lubuskiej, sekretarzem – Marek Wójtowicz z Biura Projektów Wodnych i Melioracji, skarbnikiem – Mieczysław Oszmian z Zakładu Usług Technicznych Spółdzielni Inwalidów, rzecznikiem prasowym – Konrad Stanilewicz – dziennikarz zielonogórskiej rozgłośni Polskiego Radia. ► Ukazuje się 1. numer „Wolnego Związkowca”, pisma wydawanego przez MKR NSZZ przy Hucie Katowice. Pomysłodawcą i redaktorem naczelnym był Zbigniew Kulisiewicz, redakcję tworzyli: Wiesław Tatko, Andrzej Krawczyk, Czesław Świerczyński, Hanna Janiak, Jerzy Milanowicz oraz rysownik Stanisław Łaski. 31 stycznia 1981 r. funkcję redaktora naczelnego obejmie Jacek Cieślicki. Dotychczasowy zespół uzupełnią Stanisław Mandziej i Aleksandra Trzaska. Ostatni „WZ” - 35/81 (68) - ukaże się 12 XII 1981 r.

16 września

► MKZ NSZZ w Gdańsku w wydanym Oświadczeniu przypomina, że: […] rząd w Porozumieniu Gdańskim zobowiązał się do końca września zrealizować program podwyżek płac. W chwili obecnej w poszczególnych branżach toczą się rozmowy dotyczące wprowadzenia tych podwyżek. Oświadczamy, że niezależnie od trudności występujących w rozmowach termin 30.09. jest terminem ostatecznym i nie może być przesunięty na okres późniejszy. Jednocześnie MKZ stoi na stanowisku, że Komisje Branżowe korzystają z pełnej swobody w przedstawianiu swoich postulatów dotyczących metod i zasad podwyżek, o których mowa w Porozumieniu, przewidującym, jak wiadomo, podwyżkę płac dla wszystkich pracowników ze szczególnym uwzględnieniem najniżej zarabiających. Działania MKZ-tu zmierzać będą w kierunku zapewnienia, aby podwyżki odpowiadały społecznemu odczuciu sprawiedliwości. […] W kolejnym Oświadczeniu MKZ NSZZ wyraża zadowolenie, że: […] mimo zwłoki uregulowano problemy formalne związane z powstaniem NSZZ i zobowiązano się dopełnić formalności przewidzianej w Uchwale Rady Państwa z 13.09. Równocześnie jednak wysuwa zarzuty wobec decyzji władz, że w uchwale nie została uregulowana sprawa terminu, w jakim Sąd Wojewódzki w Warszawie zobowiązany jest wydać postanowienie o rejestracji. Zwłoka w zarejestrowaniu Niezależnych Samorządnych Związków Zawodowych wpływałaby na powstanie i zaostrzenie napięć społecznych. Oczekujemy, że Sąd doceni to i czynności swoich dokonywać będzie bezzwłocznie. […] ► Na terenie Stoczni Gdańskiej odbywa się zebranie poświęcone sprawie budowy pomnika stoczniowców poległych w grudniu 1970 r. Uczestniczą w nim przedstawiciele MKZ z Lechem Wałęsą, przedstawiciele Urzędu Wojewódzkiego w Gdańsku, artyści rzeźbiarze oraz stoczniowcy. ► W Warszawie w siedzibie Zarządu Związku Literatów Polskich spotykają się przedstawiciele: Polskiego Towarzystwa Filozoficznego, Polskiego Towarzystwa Socjologicznego, Polskiego Towarzystwa Historycznego, Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Stowarzyszenia Filmowców Polskich, SPAM, SPATiF, SARP, SDP, ZAiKS, ZAKR, ZPAP, Związku Polskich Artystów Fotografików, Pen Clubu, ZLP, Związku Kompozytorów Polskich. Powołany zostaje Komitet Porozumiewawczy Stowarzyszeń Twórczych i Naukowych, z przewodniczącym Klemensem Szaniawskim (sekretariat: J. Eysmont, Gustaw Holoubek, A. Jarecki, S. Nowak, W. Zalewski, E. Żebrowski). Komitet rozpoczyna działalność wyłonieniem komisji, która zajmie się sformułowaniem postulatów w sprawie sposobów działania urzędu cenzury. ► Rząd PRL i Episkopat Polski ogłaszają porozumienie w sprawie nadawania przez radio niedzielnej mszy świętej, co było jednym z postulatów robotników Wybrzeża. Pierwsza msza święta ma być transmitowana w najbliższą niedzielę, 21 września z kościoła św. Krzyża w Warszawie. ► Do Sądu Wojewódzkiego w Warszawie wpływa pierwszy wniosek w sprawie rejestracji nowego związku zawodowego. Jest nim Niezależny Samorządny Związek Zawodowy z siedzibą w Hucie Katowice.